Osoby działające w imieniu podmiotów emitujących obligacje muszą strzec interesów ich nabywców. Naruszenie warunków przechowywania środków finansowych pochodzących z emisji obligacji czy przeznaczenie ich na niezgodne z warunkami transakcji cele, to ścigane z urzędu przestępstwa, za które grożą milionowe grzywny i kara więzienia
Emisja obligacji jest szczególną formą pożyczki i dodatkowym źródłem finansowania działalności spółek kapitałowych, jednostek samorządu terytorialnego i innych podmiotów uprawnionych do wystawiania tego rodzaju papierów wartościowych. Każdy podmiot lub jego przedstawiciel, który decyduje się na ten krok, musi jednak zdawać sobie sprawę z konsekwencji naruszania zasad emisji, zbywania, nabywania i wykupu obligacji. Mogą one mieć charakter cywilny lub karny. Przepisy ustanawiające odpowiedzialność karnoprawną emitenta obligacji lub osób z nim związanych mają na celu ochronę interesu obligatariuszy inwestujących swój kapitał i zapewniają bezpieczne funkcjonowanie rynku papierów wartościowych.

Nielegalna emisja obligacji

Odpowiedzialność karna emitenta obligacji uregulowana jest przede wszystkim w ustawie z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz.U. z 2001 r. nr 120, poz. 1300 z późn. zm.), dalej zwana ustawą.
Podstawowym występkiem, jaki można popełnić, w związku z emitowaniem obligacji jest łamanie określonych w przepisach warunków określających zasady prowadzenia tego rodzaju działalności. W świetle art. 38 ust. 1 ustawy, każdy, kto dokonuje emisji obligacji, nie będąc do tego uprawnionym lub przy emisji nie zachowuje warunków określonych w ustawie, podlega grzywnie do 5 mln zł i jednocześnie karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat.
Odpowiedzialności karnej wskazanej w omawianym przepisie podlega w pierwszej kolejności podmiot, który podejmuje decyzję o emisji obligacji mimo tego, że w świetle prawa nie posiada zdolności emisyjnej. Chodzi tutaj o wszelkie czynności, które mają na celu zbycie obligacji (co najmniej ich oferowanie). Ustawa wskazuje wprost, że takie papiery wartościowe mogą emitować wyłącznie podmioty wymienione w art. 2 pkt 1-4 ustawy (por. ramka).
Zdolności emisyjnej nie mają w żadnym przypadku osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Prawo do emisji obligacji mają z kolei banki. Art. 5 i art. 6 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. nr 72 poz. 665 z późn. zm.) zawiera katalog czynności, które mogą być wykonywane przez banki. Uprawnienie banków do emisji wynika choćby z art. 6 ust. 1 pkt 7 Prawa bankowego, który zezwala bankom na świadczenie innych niż wymienione enumeratywnie w art. 6 ust. 1 pkt 1 – 6 ustawy usług finansowych, jak i art. 6 ust. 1 pkt 8 Prawa bankowego, wprowadzonego na podstawie art. 1 pkt 4 ustawy z 23 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. nr 111, poz. 1195), który pozwala bankom wykonywać inne czynności, jeżeli przepisy odrębnych ustaw uprawniają je do tego. Nie powinno budzić więc wątpliwości, że takim prawem jest prawo emitowania przez banki obligacji. Wynika ono z art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy, który podmiotom prowadzącym działalność gospodarczą, posiadającym osobowość prawną przyznaje prawo emitowania obligacji (por. pismo Narodowego Banku Polskiego - Generalnego Inspektora Nadzoru Bankowego z 19 czerwca 1998 r., znak NB/ZIP/427/98).

Odpowiedzialność pełnomocnika

Art. 38 ust. 1 penalizuje nie tylko emisję obligacji przez osobę nieuprawnioną, ale również emisję obligacji przez osobę uprawnioną (emitenta), lecz z naruszeniem przepisów ustawy. W takich przypadkach jest to więc przestępstwo indywidualne polegające na naruszaniu warunków i procedur emisji obligacji. Takie zachowanie może mieć zarówno formę działania, jak i zaniechania.
Karze pozbawienia wolności i wysokim grzywnom podlegają także osoby, które nie zachowują warunków przeprowadzenia emisji, działając w imieniu lub w interesie osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej (art. 38 ust. 2 ustawy). Mogą to być w szczególności członkowie zarządów spółek kapitałowych czy pełnomocnicy osoby prawnej. Osoba fizyczna działająca w imieniu przedsiębiorcy czy jednostki samorządu terytorialnego może odpowiadać zarówno za nielegalną emisję obligacji, jak i łamanie przepisanych prawem procedur.

Rozpowszechnianie nieprawdziwych danych

W toku emisji obligacji, szczególne znaczenie ma prawdziwość i rzetelność wypełniania obowiązków informacyjnych nałożonych na emitenta. Zgodnie z art. 39 ust. 1 ustawy, kto przy emisji obligacji podaje nieprawdziwe lub zataja prawdziwe dane, które mogą w istotny sposób wpłynąć na ocenę zdolności emitenta do wywiązania się z zobowiązań wynikających z obligacji, podlega grzywnie do 5 mln zł i karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat.
Przepis ten chroni interesy obligatariuszy decydujących się na nabywanie obligacji, których emisja nie podlega przepisom ustawy o ofercie publicznej. Chodzi tutaj wyłącznie o obligacje, o których mowa w art. 9 pkt 2 i 3 ustawy. Propozycja nabycia takich obligacji musi zawierać dane, które stosownie do rodzaju emitenta i obligacji pozwalają na ocenę sytuacji finansowej przedsiębiorcy. Na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy emitent zobowiązany jest do udostępnienia informacji dotyczących w szczególności:
● celów emisji (jeżeli są określone),
● wielkości emisji,
● wartości nominalnej i ceny emisyjnej obligacji lub sposobu jej ustalenia,
● warunków wykupu,
● warunków wypłaty oprocentowania,
● wysokości i formy ewentualnego zabezpieczenia i oznaczenia podmiotu udzielającego zabezpieczenia,
● wartości zaciągniętych zobowiązań na ostatni dzień kwartału poprzedzającego udostępnienie propozycji nabycia oraz perspektywy kształtowania zobowiązań emitenta do czasu całkowitego wykupu obligacji proponowanych do nabycia,
● danych umożliwiających potencjalnym nabywcom obligacji orientację w efektach przedsięwzięcia, które ma być sfinansowane z emisji obligacji, oraz zdolności emitenta do wywiązania się z zobowiązań wynikających z obligacji, jeżeli przedsięwzięcie jest określone,
● zasad przeliczania wartości świadczenia niepieniężnego na świadczenie pieniężne.
W przypadku ustanowienia zastawu lub hipoteki jako zabezpieczenia wierzytelności wynikających z obligacji emitent zobowiązany jest poddać przedmiot zastawu lub hipoteki wycenie przez uprawnionego biegłego. Wycena przedmiotu zastawu lub hipoteki powinna być udostępniona wraz z wszystkimi pozostałymi danymi, do których ujawnienia zobowiązuje emitenta ustawa (art. 10 ust. 2 ustawy).
Karalne jest tutaj zarówno podawanie informacji nieprawdziwych, jak i zatajanie informacji zgodnych z prawdą. Przepisy nie wymagają, aby takie działanie lub zaniechanie doprowadziło do rzeczywistej szkody w majątku obligatariusza lub nawet wprowadzenia go w błąd. Wystarczy, że fałszywa informacja zostanie ujawniona publicznie.
Tak samo, jak w przypadku przestępstwa nielegalnej emisji obligacji, odpowiedzialności karnej za czyn z art. 39 ust. 1 ustawy podlegają osoby działające w imieniu lub w interesie osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej.

Nieudostępnienie sprawozdań finansowych

Oprócz nielegalnej emisji obligacji i podawania nieprawdziwych informacji w związku z emisją ustawa wprowadza odpowiedzialność karnoprawną również m.in. za nieudostępnianie sprawozdań finansowych (art. 40 ustawy), nieprzechowywanie środków z tego rodzaju przedsięwzięć na rachunku bankowym (art. 40 a ustawy), czy nieprzestrzeganie celu emisji (art. 41 ustawy).
Zaniechanie udostępnienia obligatariuszom sprawozdań finansowych, o których mowa w art. 10 ust. 3-5 i art. 23a ust. 5 ustawy, to przestępstwo zagrożone grzywną, karą ograniczenia wolności lub pozbawiania wolności do roku. Karalne jest więc ukrywanie sprawozdań:
● sporządzonych na dzień bilansowy przypadający nie wcześniej niż 15 miesięcy przed datą publikacji warunków emisji obligacji niepublicznych, wraz z opinią biegłego rewidenta przez emitenta prowadzącego działalność dłużej niż rok,
● rocznych sprawozdań finansowych wraz z opinią biegłego rewidenta w okresie od dokonania emisji do czasu całkowitego wykupu obligacji,
● ostatnich rocznych sprawozdań z wykonania budżetu jednostki samorządu terytorialnego wraz z opinią regionalnej izby obrachunkowej oraz odpowiednio kolejnych rocznych sprawozdań wraz z opiniami regionalnej izby obrachunkowej – w przypadku obligacji komunalnych,
● zawierających dane o sumie przychodów z przedsięwzięcia, które wpłynęły na rachunek, o którym mowa w art. 23b ust. 1 ustawy, oraz o kwotach wypłaconych obligatariuszom oraz emitentowi z tego rachunku w okresie od poprzedniej wypłaty świadczeń, a także omówień struktury przychodów z przedsięwzięcia oraz struktury kosztów ponoszonych przez emitenta na utrzymanie przedsięwzięcia w tym okresie - w przypadku obligacji przychodowych.

Niedozwolone wypłaty z konta

W przypadku przyznania obligatariuszom prawa do zaspokojenia swoich roszczeń z przychodów z określonego przedsięwzięcia (obligacje przychodowe), wszystkie przychody z takiego przedsięwzięcia powinny wpływać na rachunek bankowy, przeznaczony wyłącznie do ich gromadzenia i dokonywania wypłat. Emitent nie może dokonywać wypłat środków z tego rachunku dla celów innych niż zaspokojenie roszczeń obligatariuszy, a wypłaty są dozwolone wyłącznie co do kwot przewyższających sumę wystarczającą do zaspokojenia ich roszczeń wynikających z obligacji w okresie następnych 12 miesięcy i to o ile możliwość taką przewidziano w warunkach emisji (por. art. 23 b ust. 1-3). Wskazane zasady gromadzenia i dysponowania środkami z emisji obligacji przychodowych muszą być restrykcyjnie przestrzegane zarówno przez emitenta, jak i osoby działające w jego imieniu. Nieprzechowywanie środków będących przychodami z przedsięwzięcia na rachunku bankowym albo wypłacanie ich niezgodnie z przepisami jest zagrożone grzywną do 5 mln zł, karze pozbawienia wolności do lat 2 albo obu tym karom jednocześnie (art. 40 a ustawy). Identyczne konsekwencje karnoprawne może ponieść osoba, która przeznacza środki pochodzące z emisji obligacji na inne cele niż określone w warunkach emisji (art. 41 ustawy).
Emisja obligacji to dodatkowe źródło finansowania dla firm i samorządów, a także alternatywa w stosunku do kredytu. Podmiot decydujący się na skorzystanie z takiego rozwiązania ponosi jednak zdecydowanie większą odpowiedzialność prawną za konsekwencje działań godzących w interesy wierzycieli.
95,7 mld zł wyniosło w listopadzie 2011 r. zadłużenie samorządów, firm oraz banków z tytułu emisji obligacji
źródło: Fitch Ratings Polska
Ważne
Konsekwencje prawne naruszenia przepisów regulujących proces emisji obligacji komunalnych mogą mieć charakter karny bądź cywilny. Przepisy te w szczególności w ich karnej postaci mają na celu ochronę interesu obligatariuszy inwestujących określone środki finansowe w obligacje.
Słownik
● Obligacja – jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (pieniężnego lub niepieniężnego).
Prawo do emisji obligacji posiadają w Polsce
● Skarb Państwa
● Narodowy Bank Polski
● podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną (np. spółki z o.o. i spółki akcyjne), a także spółki komandytowo-akcyjne
● spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa
● gminy, powiaty, województwa, a także związki tych jednostek oraz miasto stołeczne Warszawa
● inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw
● instytucje finansowe, których członkiem jest Polska lub Narodowy Bank Polski, lub przynajmniej jedno z państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), lub bank centralny takiego państwa, czy instytucje, z którymi Polska zawarła umowy regulujące działalność takich instytucji na terenie Polski i zawierające stosowne postanowienia dotyczące emisji obligacji
Podstawa prawna
Ustawa z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (Dz.U. z 2001 r. nr 120, poz. 1300 z późn. zm.).