Sąd karny, skazując sprawcę przestępstwa popełnionego na szkodę banku na wniosek tej instytucji finansowej, ma możliwość nałożenia na podsądnego obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody. Same roszczenia banku mogą być zabezpieczone także w trakcie postępowania prowadzonego przez prokuratora
Z ostatniego raportu o dokumentach infoDOK, przygotowanego przez Związek Banków Polskich, wynika, że w III kwartale 2011 roku udaremniono ponad 1,6 tysiąca prób wyłudzenia kredytów przez osoby posługujące się cudzymi dokumentami tożsamości, na łączną kwotę ponad 140 milionów złotych, zaś średnia kwota próby wyłudzenia wyniosła aż 33,2 tysiąca złotych. Dodatkowo w raporcie czytamy, że „utrzymuje się stosunkowo wysoki poziom łącznych kwot prób wyłudzeń kredytów, przy zmniejszającej się liczbie podejmowanych prób. Po rekordowo wysokich kwotach z IV kwartału 2010 r. i II kwartału 2011 r. ostatnie trzy miesiące były nieco spokojniejsze, jednak pod względem łącznej kwoty prób wyłudzeń osiągnięto trzeci wynik w historii prowadzonych badań – ponad 140 mln złotych”. Najczęściej do próby wyłudzenia kredytu dochodzi za pomocą kradzionych lub podrabianych dokumentów. Są one także wykorzystywane do dokonywania zakupów z odroczoną płatnością czy też kradzieży wypożyczanych przedmiotów. Z tych względów tak istotne staje się zgłaszanie ich kradzież czy zaginięcia nie tylko na policji, lecz także w banku. Dzięki temu ryzyko wyłudzenia naszych pieniędzy zostaje znacząco ograniczone, można też uniknąć wielu problemów związanych z wyjaśnianiem sprawy.

Surowy kodeks

Wyłudzenie kredytu za pomocą podrobionego dokumentu jako szczególny rodzaj oszustwa sankcjonuje art. 297 par. 1 kodeksu karnego. Przewiduje on, że przestępstwo popełnia każdy, kto w celu uzyskania różnego rodzaju wsparcia finansowego (m.in. kredyt, pożyczka pieniężna), instrumentu finansowego albo zamówienia publicznego przedstawia choćby jeden fałszywy lub stwierdzający nieprawdę dokument lub nierzetelne oświadczenie podlega karze od 3 miesięcy do 5 lat więzienia. W ten sposób mogą być włącznie ścigane osoby, które dokonują wyłudzenia od:
banku – osoby prawnej utworzonej zgodnie z przepisami ustaw, działającej na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym,
● jednostki organizacyjnej prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie ustawy – np. spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe,
● organu lub instytucji dysponujących środkami publicznymi.
Należy równocześnie podkreślić, że przy oszustwie kredytowym nie jest ważne, czy sprawca przedstawia fikcyjne dokumenty lub informacje w celu otrzymania produktu finansowego dla siebie czy dla innej osoby (np. członka rodziny,) czy też działał on jako tzw. słup i wyłudzał kredyt dla swojego zleceniodawcy, który płaci oszustowi odpowiednie wynagrodzenie. Jak bowiem wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku 2 grudnia 2003 r. (IV KK 37/2003, LexPolonica nr 367891), za przestępstwo z art. 297 par. 1 k.k. odpowiada nie tylko sam starający się o kredyt dla siebie, który przedkłada bankowi stwierdzający nieprawdę dokument w celu uzyskania tego kredytu. Może to być także taka osoba, która z mocy odrębnej umowy z bankiem zawiera, jako sprzedawca towaru zbywanego w systemie sprzedaży ratalnej umowę kredytową z nabywcą tego towaru.

Poszukiwanie ochrony

Prawo karne przewiduje kilka możliwości, kiedy pokrzywdzony, w tym również bank, może domagać się odszkodowania związanego z popełnionym przestępstwem. Po pierwsze pokrzywdzony ma prawo do wytoczenia przeciwko oskarżonemu powództwa cywilnego w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Powództwo takie powinno być wytoczone aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (odczytania przez prokuratora aktu oskarżenia). Musi ono spełniać warunki przewidziane dla pozwu w postępowaniu cywilnym. Nie w każdym jednak przypadku sąd zajmie się tym wnioskiem. Sąd orzeka o pozostawieniu powództwa cywilnego bez rozpoznania, również jeżeli materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania. Jeżeli sąd odmówił przyjęcia powództwa cywilnego lub pozostawił je bez rozpoznania, powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym. W takim przypadku w terminie zawitym 30 dni od daty odmowy przyjęcia lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania powód cywilny wniesie o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych. Za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień wniesienia pozwu w postępowaniu karnym. Jeżeli natomiast pokrzywdzony nie wystąpił z powództwem cywilnym, to może złożyć wniosek o naprawienie szkody. Pokrzywdzony może złożyć taki wniosek aż do czasu pierwszego przesłuchania go na rozprawie głównej. Wniosek ten może być złożony również przez prokuratora. Sąd może również zamiast zastosowania tego obowiązku orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę. Aktualnie nawiązka może być orzekana w wysokości do 100 tys. zł.
Obowiązek naprawiania wyrządzonej przestępstwem szkody jest jak się wydaje z punktu widzenia banku – wierzyciela i jednocześnie pokrzywdzonego przestępstwem, dobrym mechanizmem dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. Istota tego środka karnego polega na tym, że obejmuje on wszystkie roszczenia odszkodowawcze, jakie przysługują pokrzywdzonemu, w związku z popełnionym na jego szkodę przestępstwem. Szkoda zgodnie z art. 361 par. 2 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16 poz.93 z późn.zm.) polega bądź na stracie, którą poniósł poszkodowany (tzw. damnum emergens), bądź na pozbawieniu go korzyści, które mógłby uzyskać, gdyby mu szkody nie wyrządzono (tzw. lucrum cessans). Sama strata w powszechnym rozumieniu tego słowa oznacza pomniejszenie czegoś. W kontekście prawa cywilnego będzie chodziło zawsze o szeroko rozumiany majątek poszkodowanego np. uszczuplenie aktywów czy przybyciu pasywów – powstanie nowych zobowiązań albo ich zwiększeniu). Z drugiej strony szkoda związana z utraconymi korzyściami ma zawsze charakter hipotetyczny. Często też występuje równocześnie z poniesioną stratą. Może ona polegać przykładowo na utracie możliwości otrzymania większego zarobku czy też konieczności wydatkowania większych środków na wynajem obiektu z uwagi na opóźnienia w realizacji własnego projektu. Chociaż szkoda polegająca na utraconych korzyściach ma charakter hipotetyczny, to orzecznictwo sądowe oraz doktryna praktycznie jednolicie stoi na stanowisku, że szkoda ta musi być przez poszkodowanego wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, aby uzasadniała ona w świetle doświadczenia życiowego przyjęcie, że utrata korzyści rzeczywiście nastąpiła (por. wyrok Sądu Najwyższego z 3 października 1979 r., II CR 304/79, LexPolonica nr 301 386).
Dodatkowo obowiązek naprawienia szkody może wiązać się nie tylko ze szkodą majątkową, ale i niemajątkową. W przypadku jednak banku ta druga okoliczność nie ma jednak większego znaczenia. W obu przypadkach w grę wchodzą również odsetki.
Zgodnie z kodeksem karnym, skazując sprawcę, sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego orzeka. Oznacza to, że każdym przypadku złożenia wniosku przez bank sąd musi, skazując sprawcę przestępstwa popełnionego na jego szkodę, orzec o obowiązku naprawienia szkody. Należy jednak pamiętać, że składają wniosek warto wykazać szkodę. Okoliczności świadczące o wysokości szkody w praktyce bowiem ułatwią realizację interesów, poszkodowanego w tym przypadku banku.

Zabezpieczenie kary

To jednak nie koniec możliwości zaspokajania się instytucji finansowych w procesie karnym. Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie wykonania orzeczenia na mieniu oskarżonego. Równocześnie w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody. Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w kodeksie postępowania cywilnego. Samo zaś zabezpieczenie grożącego przepadku następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w jej braku w zbiorze złożonych dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego. Postanowienie o zabezpieczeniu wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. W postanowieniu określa się zakres i sposób zabezpieczenia. Na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie. Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.
W jednej z ostatnich uchwał Sąd Najwyższy odpowiadając na pytanie prawne związane z zabezpieczeniem na mieniu oskarżonego wskazał, że postanowienie prokuratora przeciwko oskarżonemu w sprawie karnej skarbowej, w której oskarżony zbył nieruchomość na rzecz innej osoby, jest podstawą do ujawnienia zakazu w księdze wieczystej (art. 292 par. 2 k.p.k.) prowadzonej dla nieruchomości, której właściciel nie obalił domniemania wynikającego z art. 33 par. 3 kodeksu karnego skarbowego. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że sprawca przeniósł (darował, sprzedał, użyczył) na kogokolwiek faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym mienie stanowiące korzyść majątkową uzyskaną z przestępstwa, uważa się, że należy ono do sprawcy. Powyższe domniemanie, mające charakter domniemania prawnego wzruszalnego, którego obalenie następuje poprzez wykazanie przez osobę zainteresowaną zgodnego z prawem nabycia określonych składników majątku, daje podstawę do uznania za korzyść majątkową podlegającą przepadkowi na podstawie art. 33 § 1 k.k.s. nie tylko składników majątkowych, które znajdują się bezpośrednio we władaniu sprawcy, ale również tych, które znajdują się we władaniu określonej osoby lub innego podmiotu.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z 17 marca 2005 r. I KZP 4/2005 (OSNKW 2005/3 poz. 27), analizując treść domniemania z art. 45 § 3 kodeksu karnego, analogicznego do wynikającego z art. 33 § 3 k.k.s., rzeczy będące w samoistnym posiadaniu osoby lub jednostki organizacyjnej innej niż sprawca oraz przysługujące mu prawa majątkowe należą w istocie do sprawcy. Zwrócił on także uwagę, że w stosunku do mienia objętego omawianym domniemaniem następuje skutek prawny w postaci orzeczenia środka karnego przepadku (zabezpieczenia jego wykonania). Tym samym wskazaną treść domniemania należy traktować jako podstawę możliwego zakresu przedmiotowego tego orzeczenia i jego skutków w odniesieniu do mienia objętego tym domniemaniem. Dodatkowo w orzecznictwie sądowym słusznie podkreśla się różnice prawne wynikające z charakteru prawnego zabezpieczenia majątkowego, służącego zabezpieczeniu wykonania w przyszłości orzeczonego przepadku korzyści, w postaci zakazu zbywania i obciążania nieruchomości w stosunku do instrumentów przewidzianych w prawie cywilnym. Jak bowiem przyjmuje się w doktrynie, ta forma zabezpieczenia stanowi powstające w sposób wskazany w kodeksie postępowania cywilnego i ujawnione w księdze wieczystej obciążenie nieruchomości dokonane w postępowaniu karnym, a wynikające z publicznoprawnych uprawnień Skarbu Państwa do zagwarantowania egzekucji wyroku sądowego wydanego w takim postępowaniu (postanowienie SN z 7 maja 2009 r. IV CSK 567/2008 OSNC 2010/3 poz. 42). Inny słowy, jest to instrument gwarancji realności wykonania sankcji prawomocnie orzeczonej przez sąd (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6 września 2004 r. SK 10/2004 OTK ZU 2004/8A poz. 80).
Próby wyłudzenia kredytu
Kwartał Wnioskowa kwota Liczba prób wyłudzenia
I kwartał 2008 90 306 120 1 964
II kwartał 2008 85 876 991 2 125
III kwartał 2008 79 862 205 2 412
IV kwartał 2008 61 521 383 2 305
I kwartał 2009 73 412 811 2 194
II kwartał 2009 67 524 894 1 996
III kwartał 2009 68 239 738 1 901
IV kwartał 2009 96 380 239 1 965
I kwartał 2010 94 689 393 1 988
II kwartał 2010 71 336 265 1 720
III kwartał 2010 128 553 427 1 865
IV kwartał 2010 163 496 138 1 984
I kwartał 2011 106 875 157 1 714
II kwartał 2011 149 976 722 1 831
III kwartał 2011 140 223 926 1 691
Źródło: Raportu o dokumentach infoDOK, przygotowanego przez Związek Banków Polskich
Podstawa prawna
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 z późn. zm.).
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.). Ustawa z 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. z 2007 r. nr 111 poz. 765 z późn.zm.).