Chciałbym wykorzystać na stronie internetowej naszej firmy fragmenty utworów muzycznych polskich kompozytorów oraz obrazy polskich malarzy z XIX wieku i początków XX wieku. Czy i jakie muszę uzyskać zgody?
➊ Chciałbym wykorzystać na stronie internetowej naszej firmy fragmenty utworów muzycznych polskich kompozytorów oraz obrazy polskich malarzy z XIX wieku i początków XX wieku. Czy i jakie muszę uzyskać zgody?
Utwór został zdefiniowany przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: u.p.a.p.p.). Zgodnie z definicją za utwór uznajemy każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 u.p.a.p.p.). Przedmiotem prawa autorskiego są utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe, plastyczne, fotograficzne, muzyczne i słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, audiowizualne, w tym filmowe). Oznacza to, że utworami są zarówno współczesne piosenki, obrazy i rzeźby współczesnych artystów, jak i kompozycje Chopina, Vivaldiego lub Verdiego oraz obrazy Leonarda da Vinci, Matejki. Ochrona prawna przysługuje twórcom niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności czy rejestracji utworu.
➋ Komu i na jakich zasadach przysługują prawa autorskie?
Prawa autorskie obejmują prawa osobiste oraz prawa majątkowe. Autorskie prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem, są nieograniczone w czasie i nie podlegają zbyciu. Prawa te obejmują m.in. prawo do autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, do nienaruszalności treści i formy utworu, jego rzetelnego wykorzystania oraz nadzoru nad sposobem korzystania z niego.
Autorskie prawa majątkowe są związane z czerpaniem przez twórcę zysków z konkretnego utworu, jednak są to prawa zbywalne. Uprawnionym z tytułu autorskich praw majątkowych może być zatem nie tylko osoba, która utwór stworzyła, lecz także podmiot, który nabył prawa na mocy np. umowy o pracę. Pierwotnie twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Stosunki umowne mogą ograniczyć zakres korzystania z utworu np. przez sprzedaż autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji na konkretnym polu eksploatacji.
➌ Kiedy prawa autorskie wygasają?
Jeżeli chcemy komercyjnie wykorzystać utwory muzyczne i dzieła sztuki, powinniśmy ustalić, czy autorskie prawa majątkowe nie wygasły. Wygasają one po siedemdziesięciu latach od śmierci twórcy, a w przypadku utworów, które mają więcej niż jednego twórcę, po śmierci tego współtwórcy, który przeżył pozostałych (art. 36 u.p.a.p.p.). Wątpliwości mogą się pojawić w przypadku, gdy chcemy wykorzystać utwór, którego twórca nie jest znany. W takiej sytuacji ochrona obowiązuje przez siedemdziesiąt lat od momentu pierwszego rozpowszechnienia utworu.
Oznacza to, że prawa autorskie do dzieł takich artystów, jak np. van Gogh, Monet, Kossak, Paderewski lub Strauss wygasły ze względu na upływ czasu od ich śmierci. Nie jest więc konieczne uzyskanie licencji do korzystania z ich utworów. Należy jednakże pamiętać, że wygaśnięcie praw majątkowych np. do kompozycji Jana Paderewskiego ze względu na upływ 70 lat od jego śmieci nie jest jednoznaczne z możliwością dowolnego wykorzystywania przygotowanych przez innych muzyków aranżacji jego utworów. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, artystycznym wykonaniem są działania aktora, dyrygenta, instrumentalisty, wokalisty w sposób twórczy przyczyniające się do powstania wykonania. Jeżeli chcemy skorzystać z konkretnego utworu, musimy ustalić, kto jest autorem danej aranżacji i uzyskać każdorazowo zgodę jej wykonawcy lub wykonawców. Innymi słowy, w przypadku utworów muzycznych, do których autorskie prawa majątkowe wygasły, jesteśmy uprawnieni do wykonywania utworów samodzielnie, bez konieczności uzyskiwania zgody twórcy. Natomiast wykorzystanie nagrań utworów wymaga uzyskania odpowiednich licencji.
Podkreślić należy, że opracowanie, czyli przeróbka lub adaptacja utworu, są przedmiotami odrębnego prawa autorskiego bez uszczerbku dla utworu prawa pierwotnego. Opracowanie to taka ingerencja o charakterze twórczym w utwór (utwory), która prowadzi do powstania nowego utworu. W związku z tym autorowi przerobionej piosenki lub zaadaptowanego obrazu przysługują odrębne prawa autorskie.
Współcześni wykonawcy mogą korzystać z fragmentów utworów kompozytorów, których prawa majątkowe wygasły, do komponowania nowych utworów w muzyce popularnej lub też w tzw. dżinglach. Taki nowy utwór może również zostać zamieszczony w reklamie. Podobnie można wykorzystać fragmenty obrazów do stworzenia nowego obrazu czy kolażu.
➍ Jak legalnie korzystać z utworów muzycznych i dzieł sztuki?
Jeżeli chcemy wykorzystać cudzy utwór w reklamie lub jako ścieżkę dźwiękową do filmu, który opublikujemy w serwisach internetowych, do których dostęp ma nieograniczona liczba osób, musimy uzyskać zgodę wszystkich współtwórców utworu i praw pokrewnych lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. W Polsce działa kilkanaście organizacji zbiorowego zarządzania. Do organizacji zarządzających prawami związanymi z muzyką należą Związek Producentów Audio-Video (ZPAV), Stowarzyszenie Autorów ZAiKS, Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno-Muzycznych (SAWP), Związek Artystów Wykonawców STOART. Z kolei prawami twórców filmowych i telewizyjnych zajmują się Stowarzyszenie Filmowców Polskich (SFP) oraz Związek Artystów Scen Polskich (ZASP).
Ponadto, chcąc wykorzystać utwór lub obraz, należy uzyskać zezwolenie na korzystanie z utworu na konkretnym polu eksploatacji. Pole eksploatacji jest to sposób korzystania z utworu. Pola eksploatacji określa szczegółowo art. 50 u.p.a.p.p., są to np. wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, a także publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.
Aby legalnie korzystać z cudzych utworów muzycznych, filmów lub obrazów, możliwe jest skorzystanie z licencji Creative Commons (CC), które są tworzone przez organizację pozarządową Creative Commons. Dzięki licencjom CC twórca może oznaczyć swój utwór, zezwalając każdemu odbiorcy na wykorzystanie danego utworu w sposób wskazany w licencji. Należy zwrócić uwagę, czy twórca zezwolił na komercyjne wykorzystanie swojego utworu. W przypadku chęci skorzystania z utworu dostępnego na licencji Creative Commons można go swobodnie wykorzystywać, zgodnie z warunkami danej licencji. Wszystkie licencje CC zobowiązują użytkownika do umieszczenia przy kopiach utworu lub utworach zależnych informacji o autorze bądź licencjodawcy i (lub) o wszystkich osobach trzecich określonych przez twórcę.
➎ Co z dziełami sztuki, które znajdują się w przestrzeni publicznej?
Czy musimy każdorazowo występować o zgodę, chcąc komercyjnie wykorzystać rzeźbę czy budynek, robiąc im zdjęcie bądź filmując? Stosownie do art. 33 pkt 1 u.p.a.p.p. możliwe jest wykorzystanie utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku. Ustawa nie rozróżnia rozpowszechniania „komercyjnego” i „niekomercyjnego”. Dlatego w przypadku rzeźb lub budynków na stałe umieszczonych w miejscach opisanych powyżej nie musimy uzyskiwać zgody twórcy – rzeźbiarza, architekta lub projektanta. Jednakże w przypadku wystaw czasowych prawo do komercyjnego wykorzystania należy rozpatrywać na zasadach ogólnych i należy każdorazowo uzyskać odpowiednią licencję.
➏ Dlaczego Chopin pozostaje pod szczególną ochroną?
W związku z przyjęciem ustawy z 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina (Dz.U. z 2001 r. nr 16, poz. 168 ze zm.) w Polsce szczególnej ochronie podlega twórczość tego kompozytora. Utwory Chopina i przedmioty z nimi związane stanowią dobro ogólnonarodowe. Również nazwisko Fryderyka Chopina oraz jego wizerunek są chronione na zasadach regulujących dobra osobiste. Ochroną dóbr Chopina zajmuje się minister kultury i dziedzictwa narodowego – może on dochodzić ochrony dóbr osobistych w przypadku wykorzystania ich w sposób, który przynosiłby ujmę kompozytorowi. Minister może wystąpić z roszczeniem o zaprzestanie naruszeń prawa autorskiego, ponadto z roszczeniem o usunięcie skutków naruszenia czy zapłatę stosownego zadośćuczynienia.
Podstawa prawna
Art. 1, 33, 36, 50 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1231).
