Ustawowo przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków oraz pracowników spółdzielni socjalnej (art. 2 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych; dalej: ustawa). Spółdzielnie socjalne to swoiste połączenie biznesu z niedochodową misją. Poza prowadzeniem działalności dla zysku spółdzielnia tego typu ma – zgodnie z ustawą - działać także na rzecz społecznej i zawodowej reintegracji swoich członków (odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych oraz zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy).
Spółdzielnię socjalną mogą założyć osoby fizyczne albo osoby prawne (organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego oraz kościelne osoby prawne). W każdej spółdzielni tego typu członkami muszą być osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, które (głównie) poprzez pracę mają się (re)integrować.
Osoby zagrożone wykluczeniem społecznym
Ustawa o spółdzielniach socjalnych do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym zalicza:
1) osoby bezrobotne,
2) absolwentów centrów integracji społecznej oraz absolwentów klubów integracji społecznej,
3) osoby niepełnosprawne,
4) osoby do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadające status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia,
5) poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej opiekunów osoby niepełnosprawnej, z wyłączeniem opiekunów osoby niepełnosprawnej pobierających świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, lub zasiłek dla opiekuna na podstawie przepisów o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów,
6) osoby poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu lub niewykonujące innej pracy zarobkowej,
7) osoby usamodzielniane (tzn. osoby opuszczające, po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą, rodzinny dom dziecka, placówkę opiekuńczo-wychowawczą lub regionalną placówkę opiekuńczo-terapeutyczną)
Członkowie-założyciele spółdzielni socjalnej
Wśród założycieli każdej spółdzielni socjalnej zasadniczo co najmniej 50 proc. stanowić powinny osoby z ww. listy zagrożonych wykluczeniem. Wymóg ten obniżono do 30 proc. ogólnej liczby członków-założycieli w przypadku, gdy spółdzielnię socjalną zakładają osoby o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności albo gdy spółdzielnia socjalna prowadzi działalność w zakresie np. zadań i usług pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, opieki nad dziećmi do lat trzech czy w zakresie prowadzenia niepublicznych przedszkoli lub innych form wychowania przedszkolnego.
Spółdzielnię socjalną osób fizycznych założyć może co do zasady minimum pięć osób. Wymóg ten jest obniżony do trzech członków-założycieli, ale pod warunkiem że w ciągu 12 miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego, do takiej założycielskiej trójki dołączą dwie osoby zagrożone wykluczeniem (trzeba takie osoby przyjąć w poczet członków i zatrudnić). Ustawa przewiduje, że spółdzielnia osób fizycznych może mieć od 5 do maksymalnie 50 członków.
Jeśli w danej spółdzielni liczba członków z grupy zagrożonej wykluczeniem spadnie poniżej wymaganych 50 proc. (albo poniżej 30 proc. w szczególnych przypadkach wyżej opisanych) i stan ten trwa nieprzerwanie przez okres 6 miesięcy - stanowi to niestety podstawę do postawienia spółdzielni w stan likwidacji.
Spółdzielnia socjalna osób prawnych
W spółdzielni socjalnej osób prawnych wystarczą do jej założenia dwa podmioty - np. gmina i stowarzyszenie. W przypadku tego rodzaju spółdzielni podmioty założycielskie są zobowiązane do zatrudnienia w tejże spółdzielni co najmniej pięciu osób zagrożonych wykluczeniem (w terminie sześciu miesięcy od dnia wpisu spółdzielni socjalnej do Krajowego Rejestru Sądowego).
Zgodnie z ustawą wkład do spółdzielni zakładanej przez organizacje pozarządowe, kościelne osoby prawne lub jednostki samorządu terytorialnego „może polegać na przeniesieniu lub obciążeniu własności rzeczy lub innych praw, a także na dokonaniu innych świadczeń na rzecz spółdzielni socjalnej, w szczególności na wykonywaniu świadczeń przez wolontariuszy lub pracowników jednostek samorządu terytorialnego, kościelnych osób prawnych lub organizacji pozarządowych". Spółdzielnia socjalna osób prawych może udzielić poręczenia pożyczek, kredytów lub zabezpieczenia zwrotu otrzymanej refundacji lub środków na podjęcie działalności gospodarczej, założenie lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej.
Zebranie grona osób i/lub podmiotów chcących utworzyć spółdzielnię socjalną zajmującą się produkcją x czy usługami y to dopiero pierwszy krok. Obok biznes planu pozostają jeszcze kwestie niezbędnych dokumentów, wśród których najważniejszym jest opracowanie statutu.
Na etapie rejestracji sporym ułatwieniem jest to, że spółdzielnia socjalna nie uiszcza opłaty sądowej od wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, a także od wniosków o zmiany wpisu oraz nie uiszcza opłaty za ogłoszenie tych wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Pomoc na każdym etapie oferują OWES-y, czyli ośrodki wsparcia ekonomii społecznej. Obecnie lista akredytowanych ministerialnie ośrodków wsparcia ekonomii społecznej obejmuje 61 podmiotów (link do listy akredytowanych OWES-ów). To do nich warto zwrócić się z pytaniami, które powstaną w trakcie przygotowań do uruchomienia spółdzielni oraz w okresie jej działania. OWES-y dysponują także nierzadko środkami unijnymi dla osób tworzących nowe spółdzielnie.
Osoba bezrobotna spełniająca określone kryteria (a także: absolwent centrum integracji społecznej, absolwent klubu integracji społecznej, poszukujący pracy opiekun osoby niepełnosprawnej oraz poszukujący pracy) ubiegać się mogą o dotację z Funduszu Pracy na założenie lub przystąpienie do spółdzielni socjalnej (maksymalna kwota wsparcia to sześciokrotność przeciętnego wynagrodzenia).
Poza środkami unijnymi oraz dotacją Funduszu Pracy dostępne jest także wsparcie finansowe PFRON. Wymagany jest w tym przypadku status osoby niepełnosprawnej zarejestrowanej w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna albo poszukująca pracy niepozostająca w zatrudnieniu oraz brak skorzystania z bezzwrotnych środków publicznych na ten sam cel.