Ustawa adresowana jest m.in. do osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, w tym spółek osobowych prawa handlowego, a także stowarzyszeń oraz wspólnot mieszkaniowych. Zakresem obowiązania ustawy miałyby zostać objęte również spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa. Zgodnie z koncepcją autora projektu przepisy miałyby ponadto dotyczyć działalności jednostek samorządu terytorialnego, związku tychże jednostek, spółek kapitałowych w organizacji, podmiotów w stanie likwidacji, a także przedsiębiorców niebędących osobami fizycznymi, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków.
Według przywoływanych w treści uzasadnienia projektu statystyk liczba spraw dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest w zasadzie znikoma. W 2015 r. ilość spraw, które wpłynęły do sądów rejonowych wynosiła 14, w 2016 r. - 25, natomiast w 2017 r. – 14. Sankcje wymierzane w następstwie prowadzonych postępowań również nie należały do wysokich. Na przestrzeni funkcjonowania ustawy najwyższą z wymierzonych kar pieniężnych była kara 12 000,00 zł, natomiast najczęściej wymierzaną była kara pieniężna w wysokości 1000,00 zł. Również środki karne, do których stosowania na kanwie ustawy uprawnione były sądy orzekane były sporadycznie. W okresie od 2006 r. do 2016 r. w 66 sprawach zakończonych prawomocnie sądy zdecydowały: 7-krotnie o podaniu wyroku do publicznej wiadomości, 6-krotnie o przepadku korzyści majątkowej oraz 1 raz o przepadku równowartości przedmiotów. Tym samym w ocenie Ministerstwa Sprawiedliwości zachodzi potrzeba gruntownej zmiany zasad odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, co powoduje konieczność uchwalenia nowej ustawy w miejsce ewentualnej nowelizacji istniejącego aktu.
/>
Analiza proponowanych założeń regulujących odpowiedzialność podmiotów zbiorowych faktycznie wykazuje zasadnicze odmienności od dotychczas obowiązujących rozwiązań. Poniżej zaprezentowane są najważniejsze z nich.
W zasadzie podstawowa i rewolucjonizująca reguły ponoszenia odpowiedzialności zmiana wiąże się z przyjęciem koncepcji braku prejudykatu tj. orzeczenia sądu stwierdzającego fakt popełnienia przez osobę czynu zabronionego, w formie: wyroku skazującego osobę fizyczną za czyn zabroniony stanowiący przestępstwo bazowe, wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, orzeczenia o udzieleniu osobie fizycznej zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności bądź orzeczenia sądu w przedmiocie umorzenia postępowania przeciwko osobie fizycznej z powodu okoliczności wyłączającej skazanie. W dotychczas obowiązujących rozwiązaniach wszczęcie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu warunkowane było właśnie uprzednim wydaniem jednego z orzeczeń wskazanych powyżej. W aktualnie projektowanych przepisach, prawomocne zakończenie postępowania dotyczącego osoby fizycznej nie jest wymogiem zainicjowania postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Postępowanie przeciwko osobie fizycznej i podmiotowi zbiorowemu może być prowadzone jednocześnie, jak również do wszczęcia postępowania przeciwko osobie fizycznej i jego prawomocnego finału nie musi w ogóle dojść.
Funkcjonująca obecnie odpowiedzialność ma charakter odpowiedzialności pochodnej (wtórnej) w stosunku do odpowiedzialności osoby fizycznej. Podmiot odpowiada za czyny osoby fizycznej. Projektowane zmiany natomiast zakładają odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za własne czyny, oderwaną kompletnie od zachowania osoby fizycznej i jego karnoprawnej oceny.
Jednym z elementów zmiany dotyczącej rozszerzenia zakresu odpowiedzialności jest wprowadzenie instytucji tzw. winy anonimowej. W oparciu o tę koncepcję, odpowiedzialność podmiotu zbiorowego może zostać stwierdzona nawet wówczas gdy sprawca przestępstwa bazowego nie został ustalony. Omawiana korekta ma bezpośredni związek z brakiem wymogu prejudykatu, kiedy to podmiot może zostać pociągnięty do odpowiedzialności nawet wówczas, gdy zachowanie osoby fizycznej nigdy nie będzie przedmiotem badania organów wymiaru sprawiedliwości. W ramach poszerzenia ram zakresu odpowiedzialności wprowadzono także możliwość wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu nawet w warunkach istnienia negatywnych przesłanek procesowych wobec osoby fizycznej, takich jak śmierć czy przedawnienie karalności.
Autor projektu zmodyfikował ponadto krąg osób, innych niż członkowie organów podmiotów zbiorowych, za które podmiot ten ponosił będzie odpowiedzialność. Według projektowanych przewidziano wprost odpowiedzialność za postępowanie m.in. pełnomocników, prokurentów, pracowników, podwykonawców, pracowników i osób działających w interesie i na rzecz podwykonawców podmiotu zbiorowego. Proponowana w nowych przepisach koncepcja odpowiedzialności obejmuje tym samym winę w nadzorze, winę w wyborze oraz tak zwaną winę organizacyjną.
W projekcie ustawy uregulowano możliwość pociągnięcia podmiotu zbiorowego, który nie podlega odpowiedzialności stricte za czyn zabroniony na gruncie ustawy, do odpowiedzialności finansowej i odszkodowawczej w razie gdy ten podmiot uzyskał choćby pośrednio korzyść majątkową z faktu popełnienia czynu zabronionego. Przedmiotowa koncepcja z pewnością stanowi swojego rodzaju furtkę dla organów wymiaru sprawiedliwości w zakresie obciążenia jednak konsekwencjami finansowymi podmiotu w sytuacji braku przesłanek warunkujących odpowiedzialność za czyn zabroniony.
W kategoriach nowości potraktować należy przepisy regulujące instytucję tzw. sygnalistów (whistleblower). W tym zakresie autor projektu określił katalog obowiązków podmiotów zbiorowych co do procedur wyjaśnienia zgłaszanych przez pracowników nieprawidłowości i dalszego postępowania zmierzającego do usunięcia rzeczonych uchybień i ochrony tzw. sygnalistów przed negatywnymi konsekwencjami ich aktywności.
W dalszej kolejności, zauważyć należy, że nowe przepisy w sposób zasadniczy zaostrzają kary, które sąd jest władny orzec wobec podmiotu, wyróżniając: karę pieniężną i rozwiązanie albo likwidację podmiotu zbiorowego. Wysokość kary pieniężnej została określona w sposób widełkowy w granicach od 30 000,00 zł do 30 000 000,00 zł. Wysokość kary pieniężnej stanowi zasadniczą zmianę w stosunku do aktualnie obowiązującej, która obecnie jest określona w maksymalnej wysokości do 5 000 000,00 zł, przy czym nie może ona przekraczać 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony. W obecnie projektowanej ustawie przewidziano także możliwość w ściśle określonych warunkach podwyższenia górnej granicy kary o połowę tj. do 60 000 000,00 zł. Rozwinięciu w stosunku do obowiązującego uległ również katalog środków karnych. Nowymi propozycjami są: zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, nawiązka w wysokości do 5 000 000, 00 zł, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, stałe albo czasowe zamknięcie oddziału podmiotu zbiorowego. Przy czym zachowano dotychczas przewidziane środki karne w postaci: zakazu promocji i reklamy, zakazu korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego, zakazu korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, podanie wyroku do publicznej wiadomości. Wydłużono okres stosowania przedmiotowych środków, które aktualnie sąd może orzec na okres od roku do 5 lat, a zgodnie z projektem będzie władny wymierzyć je na okres od roku do 10 lat.
W projektowanej ustawie, czego brakowało w obecnie funkcjonującym akcie prawnym, przewidziano możliwość ponoszenia odpowiedzialności przez podmiot w przypadku jego połączenia, podziału lub przekształcenia. Oznacza to odpowiedzialność podmiotów zarówno wstępujących w prawa i obowiązku w wyniku połączenia, powstałych w wyniku przekształcenia jak również tych, które przejęły chociażby część praw i obowiązków podmiotu dzielonego. W tej sytuacji zakładana jest odpowiedzialność solidarna z tytułu zapłaty kary pieniężnej lub nawiązki. Przepisy doprecyzowują sposób ewentualnego ograniczenia rzeczonej odpowiedzialności.
Kolejną odmiennością od dotychczasowych regulacji jest możliwość prowadzenia postępowania przygotowawczego przeciwko podmiotowi zbiorowemu. Dotychczas, postępowanie wobec podmiotu prowadzone było wyłącznie przed sądem. Omawiana zmiana wiąże się wprost z koncepcją braku wymogu prejudykatu i prowadzenia postępowania również bez ustalenia odpowiedzialności osoby fizycznej czyli de facto od „samego początku” przez prokuratora w formie śledztwa lub dochodzenia. W tej sytuacji wszelką nowością jest procedura w zakresie przebiegu postępowania przygotowawczego. Istotnym z punktu widzenia pozycji procesowej podmiotu zbiorowego jest katalog uprawnień prokuratora w zakresie możliwości stosowania m.in. w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania środków zapobiegawczych, w szczególności: zakazu promocji lub reklamy; zakazu zawierania umów określonego rodzaju; zakazu prowadzenia określonej działalności; zakazu obciążania majątku lub zbywania składników majątkowych; zakazu ubiegania się o zamówienia publiczne; wstrzymania wypłaty dotacji lub subwencji i innych form wsparcia; zakazu łączenia się, podziału lub przekształcenia się podmiotu zbiorowego. W trakcie trwania śledztwa lub dochodzenia projektowane przepisy przewidują możliwość ustanowienia na podstawie decyzji prokuratora zabezpieczenia majątkowego m.in. na poczet kar, środków karnych, kosztów sądowych jak i zarządu przymusowego nad podmiotem zbiorowym.
W projekcie ustawy przewidziano tryb konsensualny postępowania, zakładający możliwość dobrowolnego poddania się odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy. Zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, na wniosek prokuratora, udziela sąd. Wyrok w tym zakresie nie podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego.
Reasumując, zakładana ustawa wprowadza szereg rozwiązań zarówno w zakresie samej koncepcji odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, jej warunków, trybu postępowania oraz katalogu kar i środków karnych, nieznanych dotychczas obowiązującej ustawie z dnia 28 października 2002 r. Analiza toku prac nad projektem ustawy wskazuje na dużą dynamikę tego procesu. Przy zachowaniu dotychczasowego tempa można spodziewać się, iż projekt w pierwszym kwartale 2019 r. trafi pod obrady Sejmu. Wprowadzone zmiany wymagają zatem wytężonej uwagi i analizy w kontekście działalności podmiotów odpowiadających definicji ustawowej podmiotu zbiorowego. O skuteczności proponowanych rozwiązań przesądzi praktyka, niemniej jednak z całą pewnością intencją autora tj. Ministerstwa Sprawiedliwości jest zwiększenie efektywności działań wymiaru sprawiedliwości nad uczestnikami obrotu gospodarczego, co sugerowałoby swojego rodzaju czujność wobec proponowanych rozwiązań nowej ustawy.