Czy zarzut potrącenia wzajemnych roszczeń majątkowych może być zgłoszony w sądzie II instancji czy tylko do czasu zamknięcia rozprawy w I instancji?
Zgodnie z przepisem art. 498 k.c., aby można było dokonać potrącenia, dwie wierzytelności muszą spełniać wymagania jednorodzajowości oraz ograniczenia przedmiotowego (pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku), wymagalności i zaskarżalności. Oświadczenie o potrąceniu może być złożone zarówno w toku postępowania toczącego się z powództwa wierzyciela wzajemnego, jak i poza takim postępowaniem. Fakt wytoczenia powództwa przez wierzyciela wzajemnego nie pozbawia bowiem pozwanego prawa do dokonywania czynności prawnych prowadzących do wygaśnięcia dochodzonej wierzytelności. Pozwany może w szczególności złożyć oświadczenie o potrąceniu. Dokonanie tego poza procesem, w razie spełnienia się przesłanek materialnoprawnych, doprowadzi do wygaśnięcia wierzytelności i w zależności od etapu postępowania może wpłynąć na treść rozstrzygnięcia o zasadności powództwa. Oświadczenie takie nie będzie jednak czynnością przedsięwziętą przed sądem i nie wpłynie w związku z tym na bieg terminu przedawnienia roszczenia pozwanego, chyba że na innej podstawie.
Czynność pozwanego może również przybrać postać zarzutu procesowego o potrąceniu wierzytelności przysługującej mu względem powoda. W takim wypadku zarzut potrącenia jest oświadczeniem składanym powodowi w celu umorzenia się wzajemnych wierzytelności i zarazem żądaniem skierowanym do sądu, aby uznając jego skuteczność, uwzględnił to umorzenie wierzytelności powoda i w takim zakresie oddalił jego powództwo. Zarzut ten może być co do zasady zgłoszony przez pozwanego do czasu zamknięcia rozprawy przez sąd II instancji, z zastrzeżeniem wynikającym z art. 381 k.p.c., zezwalającym na pominięcie przez sąd nowych faktów i dowodów, jeżeli strona mogła je powołać przed sądem I instancji oraz z zastrzeżeniem innych przepisów procesowych - np. art. 47914 par. 2 k.p.c. i in. - jak i materialnoprawnych - np. art. 524 par. 1 k.c. - ograniczających możliwość skorzystania z prawa zgłoszenia zarzutu potrącenia.
Podniesienie zarzutu potrącenia przez pozwanego w toku procesu przerywa bieg terminu przedawnienia przysługującej mu wierzytelności, albowiem jest czynnością przed sądem przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia - art. 123 par. 1 pkt 1 k.c. Na skutek potrącenia obie strony bowiem, w jednakowym stopniu, zaspokajają swoje wierzytelności. W przypadku natomiast, gdy wierzytelność zgłoszona przez pozwanego do potrącenia przekracza wysokość roszczenia określonego w pozwie, bieg terminu przedawnienia nie ulega przerwaniu w stosunku do owej nadwyżki.
JAROSŁAW CHAŁAS
radca prawny i partner zarządzający w Kancelarii Prawnej Chałas i Wspólnicy
