Jaki charakter mają postanowienia o karze umownej w przypadku niewykonania zobowiązania. Czy można jej żądać na podstawie umowy, od której odstąpiono.
Powszechne jest posługiwanie się w umowie konstrukcją kary umownej na wypadek niewykonania zobowiązań przez drugą stronę. Często wykorzystywane jest uprawnienie do odstąpienia od umowy w przypadku niewykonania zobowiązań. Odstąpienie oznacza wygaśnięcie umowy ze skutkiem od dnia jej zawarcia. Umowę traktuje się jako niezawartą i stąd biorą się wątpliwości, czy można żądać kary umownej na podstawie umowy, od której odstąpiono.
Zobowiązania w przypadku odstąpienia od umowy reguluje art. 494 k.c., który stanowi o obowiązku naprawienia szkody. Istnieje pogląd wskazujący na akcesoryjność kary umownej w stosunku do umowy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 27 lutego 2001 r., sygn. akt I ACa 981/00). Według niego zobowiązanie zapłaty kary umownej istnieje tylko wtedy, gdy jest umowa. Konsekwencją jest uznanie, że w sytuacji odstąpienia od umowy nie można żądać zapłaty kary.
Z poglądem tym nie można się zgodzić. Pomija on wolę stron oraz względy racjonalne. W przypadku gdy zastrzeżono karę umowną na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, skuteczne odstąpienie od umowy zgodnie z art. 491-493 k.c. potwierdza istnienie przesłanki domagania się kary umownej. Zgodnie z k.c. ustawowe, jak też umowne prawo odstąpienia jest przewidziane w sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań przez drugą stronę. Zastrzeżenie kary na wypadek odstąpienia, jak i niewykonania lub nienależytego wykonania umowy ma tożsamą podstawę.
Akcesoryjność kary umownej nie może stanowić argumentu przesądzającego o wygaśnięciu zobowiązania do zapłaty kary. Zgodnie z zasadą życzliwej interpretacji umów należy umożliwiać realizację woli stron. W sytuacji gdy dla zabezpieczenia wykonania zobowiązania na rzecz wierzyciela strony zgodnie zastrzegły zryczałtowaną kwotę, sprzeczne z ich wolą jest ograniczenie uprawnienia do kary umownej jedynie do przypadku nieskorzystania z prawa odstąpienia. Istnienie przesłanek wykonania prawa odstąpienia oznacza, że zobowiązanie wykonywane jest wadliwie. W takim stanie nieracjonalne jest utrzymywanie stosunku prawnego, który naraża stronę na negatywne skutki.
Postanowienia umowne zabezpieczające lub upraszczające wyrównanie szkody działają nawet po rozwiązaniu umowy. Podkreślił to Sąd Najwyższy w wyroku z 5 maja 2006 r. (sygn. akt IV CSK 157/06, OSNC 2007/7-8/114).
Wykonanie prawa odstąpienia od umowy wzajemnej znosi prawa i obowiązki stron należące do istoty umowy, ale pozostawia w mocy roszczenia z tytułu kary umownej.
JAROSŁAW CHAŁAS
radca prawny, partner zarządzający, Kancelaria Prawna Chałas i Wspólnicy
/>