Zmiany demograficzne i klimatyczne, globalne zagrożenia zdrowotne, globalizacja, automatyzacja i szybki postęp technologiczny to kluczowe zjawiska, które kształtują życie współczesnych społeczeństw. wiele z nich wiąże się z czwartą rewolucją przemysłową, która wynosi automatyzację na niespotykany dotąd poziom, ze sztuczną inteligencją, z robotyką, drukiem 3d, rozszerzoną rzeczywistością, analizą big data czy blockchainem

W efekcie tych przemian miejsca pracy dla osób o niskich kwalifikacjach są automatyzowane i znikają każdego dnia, a jednocześnie powstają nowe, wymagające wysokich, a przede wszystkim innych kwalifikacji. Ta zmiana pociąga za sobą bezprecedensowe wyzwania dla systemów edukacji: trzeba szybko wyposażyć słuchaczy w kompetencje niezbędne do życia i pracy w wysoce zdigitalizowanym i zautomatyzowanym świecie, w tym w dobrze rozwinięte umiejętności technologiczne, umiejętność korzystania z mediów, kreatywność, inteligencję społeczną, umiejętność krytycznej analizy, wirtualnej współpracy czy umiejętności międzykulturowe.
Podobnie jak poprzednie trzy rewolucje przemysłowe obecna – czwarta – również przynosi istotne zmiany stylu życia i pracy. Pierwsza rewolucja przemysłowa w znacznym stopniu uwolniła robotników od pracy przy użyciu siły mięśni i zmechanizowała procesy produkcyjne. Druga, związana z wprowadzeniem elektryczności, przyniosła linie montażowe i zapoczątkowała masową produkcję. Trzecia, poprzez wdrożenie na masową skalę komputerów, pozwoliła na pełną automatyzację procesów pracy i produkcji. I wreszcie rewolucja przemysłowa 4.0 przenosi nas dziś do świata, w którym większość procesów będzie (a w wielu dziedzinach już jest) realizowana przez roboty. Stąd wiele zawodów, jakie znamy obecnie, powoli zanika, a w ich miejsce pojawiają się nowe, w większości przypadków wymagające wiedzy oraz umiejętności korzystania z wysokich technologii.
W dyskusji o czwartej rewolucji przemysłowej należy uwzględnić otoczenie, w którym ma ona miejsce. Wyznaczają je trzy megatrendy: zmiany demograficzne, globalizacja i postęp technologiczny.
Większość krajów rozwiniętych przechodzi poważne zmiany demograficzne, które w kolejnych dekadach ulegną jeszcze przyspieszeniu. W rezultacie kraje o starzejących się społeczeństwach staną w obliczu niedoboru wykwalifikowanej siły roboczej, ponieważ duże grupy ludzi będą przechodzić na emeryturę i stopniowo wycofywać się z rynku pracy, co odbije się również na systemach emerytalnych i zdrowotnych. W tym samym czasie w krajach o młodszej i rosnącej sile roboczej można będzie obserwować odwrotny trend, wiążący się ze wzrostem zamożności, z ekspansją klasy średniej i rozległymi procesami urbanizacyjnymi.
Ponadto skala integracji i wzajemnych powiązań w gospodarce światowej osiągnęła niespotykany dotąd poziom. Szybki spadek kosztów komunikacji i transportu, w połączeniu z rosnącą popularnością pracy zdalnej, umożliwił integrację towarów, usług i rynków oraz przyspieszył tempo upowszechniania innowacji i postępu technologicznego.
Wreszcie coraz większa liczba zadań wykonywanych dotychczas przez ludzi może podlegać automatyzacji, zwłaszcza biorąc pod uwagę szybki rozwój robotyki, ale także big data, sztucznej inteligencji, rozszerzonej rzeczywistości i internetu rzeczy, którym towarzyszy stale rosnąca moc obliczeniowa. Stąd, aby móc funkcjonować na rynku pracy i w społeczeństwie, trzeba dysponować nowym zestawem umiejętności, postaw i wiedzy.
Zważywszy na wszystkie powyższe kwestie, należy spodziewać się, że sektory zawodowe i struktury organizacyjne ulegną zasadniczym zmianom, co wpłynie również na wykonywane przez nas zawody. Wiele stanowisk i wykonywanych zadań będzie wymagało interdyscyplinarnego podejścia i różnorodnej wiedzy, co z kolei wymusi wykonywanie różnych operacji i zadań przez grupy specjalistów dysponujących uzupełniającymi się wzajemnie kompetencjami z różnych dziedzin. W związku z tym będą potrzebne nie tylko specjalistyczna wiedza i umiejętności, lecz także ważniejsze niż obecnie staną się tzw. umiejętności miękkie, takie jak umiejętność komunikowania się na różnych poziomach, zarówno z ludźmi, jak i maszynami, umiejętność współpracy i kreatywnego rozwiązywania problemów przez grupę ludzi.
Według Światowego Forum Ekonomicznego osoby uczące się potrzebują trzech typów umiejętności: umiejętności podstawowych, kompetencji i cech charakteru. Pierwsza grupa obejmuje umiejętności czytania, liczenia, alfabetyzm naukowy, alfabetyzm w zakresie technologii informacyjno-komunikacyjnych, alfabetyzm finansowy oraz alfabetyzm kulturowy i obywatelski. W praktyce w tej części modelu można dostrzec bezpośrednie odniesienie do podejścia edukacyjnego, które można by nazwać tradycyjnym. Druga grupa to kompetencje takie jak krytyczne myślenie, kreatywność i umiejętności komunikacyjne. Można je rozwijać zarówno w warunkach kształcenia formalnego, jak i pozaformalnego. Umiejętności tego typu są doskonalone nieprzerwanie przez całe życie. Z kolei cechy charakteru to ciekawość, inicjatywa, otwartość, wytrwałość, zdolność do adaptacji i przywództwo. Wszystkie te cechy określane są kompetencjami 4.0 czy też kompetencjami przyszłości.
Aby wykształcić ludzi zdolnych do życia i pracy w tak szybko zmieniającym się ekosystemie, systemy edukacyjne muszą zapewnić uczniom możliwość zdobycia tzw. twardych umiejętności, czyli umiejętności charakteryzujących dany zawód. Przy czym ze względu na rosnące zaawansowanie systemów i procesów realizowanych w miejscu pracy uczniowie będą potrzebowali twardych umiejętności z zakresu więcej niż jednego zawodu, jako że wzrośnie znaczenie interdyscyplinarności. Systemy edukacyjne muszą też umożliwiać uczniom rozwijanie umiejętności społecznych, tak, aby mogli efektywnie funkcjonować w coraz bardziej skomplikowanych organizmach społecznych, tworzących się m.in. na skutek globalizacji, która sprawia, że społeczności te stają się coraz bardziej wielojęzyczne, wielokulturowe i zróżnicowane na wielu poziomach i w wielu aspektach.
Pracownicy muszą być zatem gotowi na nieustanne zmiany i przygotowani do reagowania na szybkie przekształcenia rynków pracy. Wymaga to elastyczności i zdolności adaptacyjnych, które ze swej natury są trudne do wdrożenia w systemach edukacyjnych. Konieczne jest także znalezienie równowagi między umiejętnościami twardymi a miękkimi, rozwijanymi w procesie dydaktycznym. Wreszcie systemy edukacyjne i świat pracy muszą stworzyć spójny ekosystem, w którym uczniowie będą mogli rozwijać odpowiednie umiejętności. Łączenie studiów z praktykami zawodowymi dającymi możliwość zapoznania się z nowymi rozwiązaniami wdrażanymi w miejscu pracy lub możliwość korzystania z najnowszych technologii w realnym środowisku może w znacznym stopniu zniwelować lukę kompetencyjną.

Jednym ze sposobów zagwarantowania uczniom nabycia umiejętności potrzebnych na rynku pracy może być wprowadzenie systemu certyfikacji dla uniwersytetów. System taki pomógłby uniwersytetom dostrzec potrzebę i zastanowić się, w jakim stopniu przyczyniają się one do rozwoju kompetencji przyszłości wśród swoich studentów. Wspomniany system certyfikacji mógłby określać standardy, które powinny być przestrzegane i respektowane przez uniwersytety przyszłości. Powinny one obejmować: program nauczania, wewnętrzny ekosystem na uczelni, współpracę z ekosystemem zewnętrznym (biznes i partnerzy społeczni), kadrę dydaktyczną i infrastrukturę uczelni. Taki system certyfikacji to tylko mały krok w kierunku systemu edukacji lepiej przygotowanego na przyszłe wyzwania. Musimy pamiętać, że wyzwania stają przed nami już dziś, a edukacja jest zawsze o krok za nimi.

dr hab. Paweł Poszytek, dyrektor generalny Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji
Mateusz Jeżowski, koordynator Biura Badań i Analiz Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji
Fot. materiały prasowe