Dziewiątą edycję rankingu Perły Samorządu, jak wiele dziedzin w 2020 r., zdominował COVID-19. Nadzwyczajna sytuacja pokazała, że są gminy i włodarze, którzy nie tylko wzorowo realizują bieżące zadania, lecz także potrafią szybko reagować na kryzys - piszą Marta Gocłowska i Paweł Oleszczuk, eksperci zespołu ds. usług dla sektora publicznego w PwC.
Zasadą rankingu Perły Samorządu jest ocenianie działań podejmowanych w konkretnym roku. Podczas konstruowania ankiety, wypełnianej później przez gminy, niełatwo jest jednak odciąć wydarzenia bieżące od kwestii, którymi włodarze i ich urzędy zajmowali się w roku poprzednim. Jeszcze trudniejsze zadanie stoi przed członkami kapituły – muszą oceniać działania realizowane przez jednostki samorządu co najmniej kilka miesięcy, a nawet rok wcześniej, jednocześnie znając realia, w jakich funkcjonują one obecnie. W taki sposób, co roku, powstaje lista zwycięzców. Ta tegoroczna jest wyjątkowa, bo poza wszelkimi trudnościami, z którymi samorządy mierzyły się w 2020 r., wyzwaniem była sama zmienność sytuacji. Funkcjonowanie samorządowców – zarówno włodarzy, jak i urzędników – było zaś diametralnie inne od tego, do którego przywykli. Każdy tydzień sprawiał, że trzeba było podejmować kolejne próby, ale bez możliwości zastosowania jakichkolwiek, wcześniej przyjętych schematów postepowania – od dobrych praktyk po regulacje prawne. Bardzo często powstawały one post factum. Ubiegły rok pokazał jednocześnie, jak duży wpływ na nasze życie ma administracja lokalna – to tam otrzymywaliśmy bezpośrednie informacje i wsparcie, jeśli takie było nam potrzebne.
Brawa należą się wszystkim
Na docenienie działań podejmowanych w 2020 r. zasługują wszystkie samorządy. Nie mamy co do tego wątpliwości. I choć z perspektywy wiosny 2021 r. akcje szycia i dystrybucji maseczek mogą nie robić już wielkiego wrażenia, bo wydaje się nam, że podejmowały je wszystkie jednostki samorządu, to rok temu w warunkach twardego lockdownu zdobycie środków ochrony bezpośredniej było nie lada wyczynem. Podobnie jak zapewnienie pomocy i opieki najbardziej potrzebującym – seniorom, osobom niepełnosprawnym czy podopiecznym gminnych ośrodków pomocy społecznej, które wymagało całkowitej zmiany w sposobie funkcjonowania gminy. Albo wsparcie działań sanepidu czy domów pomocy społecznej, które borykały się z dramatycznymi niedoborami kadrowymi.
Żadna z gmin startujących w naszym konkursie nie zapomniała też o przedsiębiorcach i ich trudnej sytuacji w pandemii. Wszystkie podejmowały działania, by w jakiś sposób ich odciążyć. Pokazuje to skalę zaangażowania oraz ogromny potencjał samorządów i ich wpływ na codzienne życie mieszkańców wsi, miasteczek i miast.
Dziękujemy najmniejszym!
Ranking Perły Samorządu ma już swoją ugruntowaną pozycję i wiele gmin zaznacza w swych kalendarzach termin, kiedy wypełnia się ankietę. Są jednak i takie, które choć miały chęć wziąć udział w naszym konkursie, obawiały się porównywania z większymi od siebie, w obrębie tej samej kategorii. Dla nich w tej edycji stworzyliśmy osobną grupę gmin do 5 tys. mieszkańców. I bardzo dziękujemy tym odważnym, którzy zdecydowali się wypełnić nieprostą ankietę i podjąć wyzwanie. Już teraz widać, że są wśród nich prawdziwe perły.
Mamy nadzieję, że z roku na rok liczba zgłoszeń w tej kategorii rankingu będzie rosła!©℗
Zasady były proste
Oklaskując wszystkich, wskazujemy jednak, że są wśród nich samorządy wyjątkowe, zasługujące na miano pereł. Wybieraliśmy je z pięciu kategorii:
- gmin do 5 tys. mieszkańców,
- gmin wiejskich (powyżej 5 tys. mieszkańców),
- gmin miejsko-wiejskich (powyżej 5 tys. mieszkańców),
- miast do 100 tys. mieszkańców,
- miast powyżej 100 tys. mieszkańców.
Ankieta była jednakowa dla wszystkich kategorii gmin i składała z dwóch części:
- pytań dotyczących włodarza,
- pytań dotyczących gminy.
Należy zaznaczyć, że choć były one wspólne dla wszystkich, to odpowiedzi samorządów porównywaliśmy w obrębie danej kategorii. Na wynik końcowy składały się punkty zdobyte z odpowiedzi na pytania zamknięte oraz oceny z odpowiedzi na pytania otwarte, przyznawane przez członków Kapituły Rankingu. W tym roku w skład Kapituły weszli:
- Agnieszka Gajewska, partnerka PwC, liderka usług dla sektora publicznego w Europie Środkowo-Wschodniej,
- dr Paulina Legutko-Kobus z Katedry Polityki Publicznej Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH,
- Krzysztof Jedlak, redaktor naczelny „Dziennika Gazety Prawnej”,
- Bożena Ławnicka, redaktor prowadząca dodatek Samorząd i Administracja Dziennika Gazety Prawnej.
W tegorocznej edycji zdecydowaliśmy się wprowadzić nową kategorię – gminy do 5 tys. mieszkańców, w której wybraliśmy pięć najlepszych gmin i pięciu najlepszych włodarzy. W pozostałych kategoriach wyróżniliśmy najlepsze dziesiątki.
Pięć obszarów pod lupą
Zwycięzców wybieraliśmy, biorąc pod uwagę pięć obszarów tematycznych, reprezentujących najważniejsze sfery aktywności jednostek samorządu terytorialnego. Były to:
- gospodarka,
- edukacja,
- zdrowie i opieka,
- cyfryzacja,
- środowisko.
W 2020 r. działania podejmowane w związku z sytuacją pandemiczną pojawiały się we wszystkich obszarach, a nie tylko w tych dotyczących zdrowia i opieki. W gospodarce pandemia miała istotny wpływ na przychody gmin, ale ważne było także wsparcie przedsiębiorców. Dopytywaliśmy więc, w jaki sposób jednostki samorzadu terytorialnego wspierały firmy, które mierzyły się z trudnościami w związku z ograniczeniem działalności gospodarczej w czasie lockdownu, albo w jaki sposób pozyskiwały inwestorów.
Edukacja zdominowana była przez wyzwania związane z nauką zdalną i ściśle wiązała się z przeciwdziałaniem wykluczeniu cyfrowemu uczniów, ich rodziców, a także nauczycieli. Zwracaliśmy szczególną uwagę na dodatkowe wsparcie nauki zdalnej, jakie gminy zapewniały jako organy prowadzące szkoły i placówki oświatowe.
W obszarze cyfryzacji pytaliśmy o aktywności typowe dla smart city, rozwój kompetencji cyfrowych mieszkańców oraz otwarte dane publiczne, a przy środowisku – o organizację systemu gospodarowania opadami i stawki opłat dla mieszkańców.
Zapytaliśmy też gminy, w jaki sposób monitorują efektywność podejmowanych działań w obszarze ochrony środowiska i gospodarki komunalnej.
Z kolei działania i aktywność wójtów, burmistrzów i prezydentów miast ocenialiśmy w trzech dziedzinach. Interesował nas włodarz jako:
- reprezentant gminy i jej mieszkańców,
- zarządzający urzędem i prowadzący politykę gminy,
- zaangażowany lider społeczności.
Sprawdzaliśmy, czy dba o interesy swojej miejscowości w relacjach z innymi samorządami i organizacjami regionalnymi, krajowymi i międzynarodowymi. Chcieliśmy wiedzieć, jaka była efektywność pracy urzędników, sposób organizacji urzędu oraz czy włodarz popierał oddolne inicjatywy obywatelskie i dbał o regularne kontakty z mieszkańcami. Warto zaznaczyć, że wynik uzyskany przez gminę był również składową oceny włodarza.
Na podium debiutanci i weterani
Kategorię miast powyżej 100 tys. mieszkańców wygrała Gdynia, przed Gdańskiem i Poznaniem. Prezydent tego miasta, Wojciech Szczurek – wraz z Jackiem Jaśkowiakiem, prezydentem Poznania ‒ ex aequo zostali najlepszymi włodarzami w tej kategorii. Zdarzyło się to pierwszy raz w rankingu i pokazuje, jak bardzo wyrównaną walkę stoczyli włodarze. Za nimi, z niewiele mniejszą punktacją, uplasowały się prezydentki Gdańska i Łodzi – Aleksandra Dulkiewicz i Hanna Zdanowska.
Pośród miast do 100 tys. mieszkańców zwyciężył Ciechanów, któremu na podium kolejno towarzyszą Sanok i Suwałki. Tuż za nimi znalazły się dobrze znane z poprzednich edycji rankingu Świdnica i Ełk. Najlepszym wśród włodarzy małych i średnich miast okazał się prezydent Ostrowca Świętokrzyskiego Jarosław Górczyński, wyprzedzając prezydenta Ciechanowa Krzysztofa Kosińskiego i Tomasza Andrukiewicza z Ełku.
W kategorii gmin miejsko-wiejskich palmę zwycięstwa przyznaliśmy Aleksandrowowi Łódzkiemu, który tym samym zdobył siódmą już Perłę Samorządu. Tuż za nim były Radzymin i Kozienice. Najlepszym włodarzem w tej kategorii gmin okazał się Igor Bandrowicz, burmistrz Prusic. Drugie miejsce zajął Jacek Zbigniew Lipiński, burmistrz nagrodzonego Aleksandrowa Łódzkiego, przed zarządzającym Radzyminem Krzysztofem Chacińskim.
W kategorii gmin wiejskich zaskoczenia nie było. Choć zmieniła się metodologia konkursu, po raz ósmy zwyciężyła Iława wraz z włodarzem – Krzysztofem Harmacińskim. Kolejne miejsca na podium wśród gmin wiejskich zajęły Michałowice i Wisznice. Wójt Wisznic Piotr Dragan zajął też drugie miejsce w rankingu na najlepszego włodarza gmin wiejskich. Trzecie miejsce wywalczyła Anna Mołodciak – wójt Kłodawy.
W nowej kategorii – gmin do 5 tys. mieszkańców – zwyciężyła Podkowa Leśna. Drugie miejsce zajęła Płużnica, a trzecie Czarny Bór. Zwycięzcą rankingu na najlepszego włodarza został Marcin Skonieczka – wójt Płużnicy, która brawurowo zadebiutowała w Perłach Samorządu zaledwie dwa lata temu. Na kolejnym miejscu uplasowała się Olga Roszak-Pezała – burmistrz nadmorskiego Mielna, a trzecie zajął Artur Tusiński zarządzający podwarszawską Podkową Leśną.
Dobre praktyki na czas epidemii
Już po raz trzeci szukaliśmy samorządów, które mogą być wzorem dla innych i mają gotową receptę na inicjatywy przynoszące korzyści mieszkańcom. Tym razem interesowały nas pomysły gmin w zakresie restrukturyzacji budżetu, ochrony środowiska, innowacji edukacyjnych oraz zdrowia i opieki, z naciskiem na pomoc w czasie pandemii koronawirusa. Tak zwane pytania liderskie nie były dla biorących udział w rankingu obowiązkowe, gminy nie musiały na nie odpowiadać, by dostać się do grona laureatów. Podjęcie tego wyzwania pozwalało jednak na zaprezentowanie siebie i pochwalenie się swoimi pomysłami. Niezależnie od tego, czy jest się gminą małą czy dużą, zasobną czy nie.
Kapituła rankingu wysoko oceniała działania nowatorskie, kreatywne, ale także owocne w skutkach. Ważnym kryterium było to, jak bardzo opisane przedsięwzięcie wyróżnia się na tle innych. Pod uwagę brana była również wielkość gminy, bo to, co wydaje się oczywiste dla jednych, może być trudnym zadaniem dla drugich.
Najwięcej ciekawych inicjatyw pojawiło się w odpowiedzi na pytanie o innowacyjne działania w dziedzinie edukacji, podnoszące jakość efektów kształcenia. Nagrodzono cztery inicjatywy, z których trzy związane były z zastosowaniem w szkołach nowoczesnych technologii lub aktywnych, wymykających się szkolnym regułom metod uczenia, a jedna z wybudowaniem zeroemisyjnego, przyjaznego dla środowiska centrum edukacyjno-rekreacyjnego.
Uwagę Kapituły zwróciły też projekty, których efektów należy spodziewać się w niedalekiej przyszłości, np. programy nauki podstaw kodowania, programowania lub robotyki realizowane wśród najmłodszych uczniów, a nawet przedszkolaków. Ucieszyło zaś to, że coraz więcej gmin wspiera działania na rzecz integracji uczniów zagrożonych wykluczeniem edukacyjnym lub społecznym, ze względu na niepełnosprawności, inną narodowość czy pochodzenie.
Przy wyborze liderów w dziedzinie zdrowia i opieki, a także środowiska, wybraliśmy inicjatywy, które nie powtarzały się u innych, dawały wymierne korzyści dla mieszkańców, lub które charakteryzowała kompleksowość podejmowanych działań. Pojedyncze inicjatywy są wartościowe, często bywają początkiem większych przedsięwzięć, jednak opracowanie i sprawne wdrożenie kompleksowych rozwiązań wymaga nie tylko dobrego pomysłu, lecz także współpracy różnych podmiotów i konsekwencji w realizacji planów.
Wyłonienie liderów dobrych praktyk za każdym razem jest niełatwym zadaniem, bo niepisaną zasadą jest wyróżnianie tych inicjatyw, które zostają wybrane w drodze konsensusu. Członkowie Kapituły mogą wybrać maksymalnie kilku liderów w każdej kategorii, mogą wybrać jednego, albo… żadnego. I tak się właśnie stało w tym roku w obszarze związanym z restrukturyzacją budżetu.
Wyzwania budżetowe były ważną kwestią, często podnoszoną przez samorządy w 2020 r. Z jednej strony realne wpływy do budżetów gmin (chociażby z tytułu podatków i danin publicznych) często były niższe niż założenia poczynione w uchwałach budżetowych przygotowywanych w roku poprzednim. Z drugiej strony nadzwyczajna sytuacja pandemiczna wymuszała na jednostkach samorządu terytorialnego wygospodarowanie środków na działania nieprzewidziane w planach budżetowych obowiązujących na początku 2020 r. Zapytaliśmy zatem gminy, jak poradziły sobie z tą patową sytuacją.
Należy przyznać, że pojawiły się ciekawe działania, takie jak udział w projekcie Green Cities, wiążącym się ze wsparciem z Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, pozyskanie przez miasto do 100 tys. mieszkańców finansowania oferowanego przez Europejski Bank Inwestycyjny czy też wprowadzenie systemu ciągłego monitoringu stanu środków będących w dyspozycji dużego miasta. Niemniej jednak Kapituła nie miała przekonania, że którąś z tych inicjatyw należy wyróżnić.
Wszystkim uczestnikom serdecznie dziękujemy za wysiłek włożony w wypełnienie ankiety, gratulujemy zwycięzcom i zachęcamy do podjęcia wyzwania także za rok!
Miejmy nadzieję, że mniej uwagi będziemy mogli poświęcić działaniom determinowanym przez pandemię COVID-19, a z tegorocznymi i przyszłymi zwycięzcami spotkamy się bezpośrednio w Gdyni, tak jak to miało miejsce w poprzednich edycjach Pereł Samorządu.