Umowy zawierane pomiędzy przedsiębiorcami niosą ze sobą ryzyko finansowe, gdyż zazwyczaj ich przedmiotem są zobowiązania o dużej wartości. Wskazane jest zatem, aby już na etapie zawierania umowy ustalić sposób zabezpieczenia na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, a także uchylania się przez drugą stronę umowy od spełnienia zobowiązania pieniężnego.
Jeśli chodzi o zabezpieczenie wykonania wynikającego z umowy zobowiązania niepieniężnego, rozwiązaniem, które warto zastosować, jest instytucja kary umownej. Zgodnie z art. 483 kodeksu cywilnego dopuszczalne jest zastrzeżenie umowne, zgodnie z którym naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Oznacza to, że w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jedną ze stron, drugiej stronie umowy należy się kara umowna w zastrzeżonej na ten wypadek kwocie i to bez względu na wysokość poniesionej szkody. W myśl art. 484 par. 1 zd. 2 k.c., co do zasady w przypadku skorzystania z instytucji kary umownej, nie jest dopuszczalne żądanie odszkodowania w wysokości przekraczającej ustaloną kwotę kary umownej. Strony mogą jednak odmiennie uregulować tę kwestię, postanawiając w umowie, że stronie należeć się będzie, poza karą umowną, również odszkodowanie, które pokryje poniesioną szkodę.
Skorzystanie z instytucji kary umownej jest dla potencjalnego wierzyciela o tyle korzystne, że w razie sporu, nie musi on wykazywać przed sądem rozmiarów poniesionej szkody.
Zabezpieczeniu wykonania zobowiązań pieniężnych służą inne instytucje. Do najpowszechniej stosowanych należy poręczenie, weksel in blanco, przelew wierzytelności, przystąpienie do długu, dobrowolne poddanie się przez dłużnika egzekucji w formie aktu notarialnego w trybie art. 777 k.p.c., a także zastaw zwykły i zastaw rejestrowy, hipoteka, przewłaszczenie na zabezpieczenie i zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej.
Z punktu widzenia wierzyciela na szczególną uwagę zasługują rzeczowe sposoby zabezpieczenia wierzytelności, w tym zastaw zwykły i zastaw rejestrowy.
Zastaw zwykły uregulowany został w art. 306 i n. k.c. Służy on zabezpieczeniu wierzytelności, w tym także przyszłych. Polega na obciążeniu rzeczy ruchomej prawem, dzięki któremu wierzyciel będzie mógł zaspokoić się z ruchomości objętych zastawem, bez względu na to, czyją stały się własnością i z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami osobistymi ich właściciela. Oprócz rzeczy ruchomych przedmiotem zastawu mogą być także prawa zbywalne, w tym wierzytelności. Przedmiotem zastawu nie musi być przedmiot lub prawo należące do dłużnika. Przedmiot zastawu, co do zasady, nie może znajdować się w posiadaniu jego właściciela. Tak więc, aby umowa zastawu rzeczy ruchomych była skuteczna, ruchomości powinny zostać wydane wierzycielowi lub osobie trzeciej, na którą zgodę wyrażą obie strony.
Wydanie przedmiotu zastawu przez właściciela wierzycielowi bądź osobie trzeciej nie jest natomiast konieczne w przypadku zastawu rejestrowego, który uregulowany został w ustawie z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. z 1996 r., nr 149, poz. 703). W związku z powyższym instytucja ta stanowi dogodniejszą dla przedsiębiorców formę zabezpieczenia niż zastaw zwykły. Z ustanowieniem zastawu rejestrowego wiążą się jednak koszty, wynikające z konieczności zarejestrowania go w rejestrze zastawów. Do jego ustanowienia, oprócz pisemnej umowy pomiędzy wierzycielem a podmiotem uprawnionym do rozporządzania przedmiotem zastawu, potrzebny jest wpis do rejestru zastawów.
Jarosław Chałas
radca prawny, partner zarządzający, Kancelaria Prawna Chałas i Wspólnicy
Jarosław Chałas, radca prawny, partner zarządzający, Kancelaria Prawna Chałas i Wspólnicy / DGP