1 marca 2021 r. wchodzą ostatecznie w życie przepisy wprowadzające obowiązkową dematerializację akcji. Akcje w formie dokumentu zostaną zastąpione zapisem w elektronicznych rejestrach prowadzonych dla spółek akcyjnych, prostych spółek akcyjnych (przypomnijmy, że ten nowy typ spółki również wejdzie do naszego porządku prawnego w marcu przyszłego roku) oraz spółek komandytowo-akcyjnych. Dematerializacja będzie skutkować utratą mocy prawnej dokumentu akcji jako papieru wartościowego. Tym samym dokument akcji przestanie stanowić tytuł do wykonywania praw akcjonariusza w spółce, takich jak prawo głosu na walnym zgromadzeniu czy prawo do dywidendy; zachowa jedynie przez pięć lat moc dowodową w zakresie wykazania przez akcjonariusza, że przysługują mu prawa udziałowe w danej spółce.
Istniejące już spółki przygotowują się do dematerializacji akcji, m.in. wybierając podmioty prowadzące rejestry akcjonariuszy i zawierając z nimi odpowiednie umowy. Rejestry akcjonariuszy prowadzone będą przez domy maklerskie, banki prowadzące działalność maklerską, banki powiernicze, zagraniczne firmy inwestycyjne i zagraniczne osoby prawne prowadzące działalność maklerską na terytorium RP oraz przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A., a w przypadku prostych spółek akcyjnych także przez notariuszy.
Zgodnie z nowym art. 3281 par. 5 kodeksu spółek handlowych wybór podmiotu prowadzącego rejestr akcjonariuszy wymaga uchwały walnego zgromadzenia, zaś przy zawiązaniu spółki wyboru dokonują założyciele. Niezwłocznie po wyborze podmiotu prowadzącego rejestr akcjonariuszy dana spółka jest zobowiązana do zawarcia z nim umowy (art. 3282 par. 1 k.s.h.). Tożsame do powyższych zasady wprowadzają przepisy nowelizacji kodeksu w odniesieniu do prostej spółki akcyjnej (art. 30031 par. 5 i art. 30032 par. 1 k.sh.).
Nowe przepisy nie regulują kompleksowo zakresu umowy o prowadzenie rejestru akcjonariuszy. Zawierają jednak pewne rozwiązania, które strony umowy muszą wziąć pod uwagę. W przypadku spółki akcyjnej, zgodnie z art. 3282 par. 3 k.s.h., umowa o prowadzenie rejestru akcjonariuszy stanowi podstawę do rejestrowania także praw poboru akcji oraz, o ile statut nie stanowi inaczej, powierzenia podmiotowi prowadzącemu ten rejestr pośredniczenia w wykonywaniu zobowiązań pieniężnych spółki wobec akcjonariuszy z tytułu przysługujących im praw z akcji.
Zatem jeśli statut spółki nie ograniczy możliwości równoczesnego prowadzenia rejestru akcjonariuszy i pośrednictwa w wypłacie dywidendy i innych świadczeń pieniężnych wypłacanych akcjonariuszom w związku z posiadaniem akcji (np. wynagrodzenia za umorzenie akcji) przez ten sam podmiot, umowa musi obejmować swoim zakresem także usługę pośrednictwa płatniczego na rachunki akcjonariuszy. Warto zaznaczyć, że ta ostatnia usługa będzie podlegać wyłączeniu spod stosowania ustawy o usługach płatniczych, zgodnie z jej art. 6 pkt 8 i 9.
Z kolei art. 3282 par. 2 k.s.h. (i jego odpowiednik dla prostej spółki akcyjnej – art. 30032 par. 2 k.s.h.) wprowadza istotne ograniczenia odnośnie do rozwiązania umowy o prowadzenie rejestru akcjonariuszy. Rozwiązanie takiej umowy przez spółkę jest dopuszczalne jedynie pod warunkiem zawarcia nowej umowy o prowadzenie rejestru akcjonariuszy (z zastrzeżeniem odrębności dla obowiązkowej rejestracji akcji spółki akcyjnej w depozycie papierów wartościowych zgodnie z przepisami ustawy o obrocie instrumentami finansowymi).
W mojej ocenie powyższe nie oznacza konieczności równoczesnego, choćby przejściowego obowiązywania dwóch umów o prowadzenie rejestru akcjonariuszy i w praktyce tymczasowego opłacania dwóch usługodawców prowadzących rejestry. Ustawodawca postanowił jedynie, że moment rozwiązania dotychczasowej umowy, czyli zakończenia jej obowiązywania, nie może nastąpić przed zawarciem nowej. Strony nowej umowy mogą jednak określić, że ta wejdzie w życie dopiero wraz z chwilą rozwiązania poprzedniej, tj. upływem okresu jej wypowiedzenia lub po prostu wraz z nadejściem określonej daty.
Ustawodawca postanowił także, że rozwiązanie umowy przez podmiot prowadzący rejestr akcjonariuszy będzie dopuszczalne jedynie z ważnych powodów, z zachowaniem terminu wypowiedzenia nie krótszego niż trzy miesiące. Przepisy k.s.h. nie określają rzecz jasna znaczenia pojęcia „ważnych powodów” uzasadniających wypowiedzenie umowy, co zostawia pole do interpretacji przy analizowaniu poszczególnych przypadków. W tym zakresie warto odwołać się do wykładni przepisów kodeksu cywilnego o zleceniu, bowiem umowę o prowadzenie rejestru akcjonariuszy można zakwalifikować do umów o świadczenie usług, do których stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 750 k.c.).
W orzecznictwie i doktrynie podnosi się często, że „ważne powody” mogą mieć zarówno charakter obiektywny – niezależny od stron umowy, jak i subiektywny – gdy ich istnienie wiąże się nierozerwalnie z konkretną sytuacją strony umowy bądź specyficzną relacją istniejącą pomiędzy stronami. Tytułem przykładu, zdaniem Sądu Apelacyjnego w Lublinie: „ważne powody wypowiedzenia to zdarzenia wywierające lub mogące wywrzeć negatywny wpływ na należyte wykonanie zlecenia zarówno dotyczące, jak i niedotyczące stron zlecenia, np.: zmiana warunków gospodarczych w kraju, która wyklucza należyte wykonanie zlecenia, czy nieudzielanie przez przyjmującego zlecenie potrzebnych wiadomości o przebiegu sprawy (…)” (sygn. akt I ACa 558/18).
Często, jako ważny powód uzasadniający wypowiedzenie umowy, określa się uargumentowaną utratę zaufania pomiędzy stronami, zwracając uwagę, że prawidłowo funkcjonujący stosunek zlecenia czy świadczenia usług powinien być zawsze oparty na zaufaniu stron. Wydaje się, że do ważnych powodów wypowiedzenia umowy o prowadzenie rejestru akcjonariuszy przez przyjmującego zlecenie, tj. podmiot prowadzący rejestr, mogą należeć m.in.: brak przekazania informacji lub brak wykonania czynności przez spółkę, które są konieczne do prawidłowego wykonania umowy, uzasadniona wątpliwość co do zgodności z prawem uchwał organów spółki mających znaczenie dla prawidłowego wykonywania umowy, a także istotne pogorszenie zdolności operacyjnych podmiotu prowadzącego rejestr, które mogłoby wpłynąć na jakość świadczonej usługi.
Warto przy tym zaznaczyć, że wbrew pojawiającym się gdzieniegdzie wypowiedziom, mając na uwadze literalne brzmienie art. 3282 par. 2 k.s.h. i art. 30032 par. 2 k.s.h., przesłanka istnienia ważnego powodu dla skuteczności wypowiedzenia umowy obowiązuje przy wypowiadaniu jej przez podmiot prowadzący rejestr. Natomiast spółka udzielająca zlecenia na prowadzenie rejestru może skutecznie wypowiedzieć umowę także bez istnienia ważnych powodów, choć wówczas może znaleźć zastosowanie jej odpowiedzialność odszkodowawcza względem przyjmującego zlecenie. Należy bowiem pamiętać, że poprzez odpowiednie zastosowanie reguły z art. 746 par. 1 k.c. spółka, dla której prowadzony jest odpłatnie rejestr akcjonariuszy, powinna zwrócić podmiotowi prowadzącemu rejestr wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia oraz uiścić część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinna także naprawić szkodę.