W tym szczególnym okresie niezwykle trudne zadanie spoczywa na kadrze menedżerskiej, która niejednokrotnie będzie zmuszona do podejmowania decyzji istotnych z punktu widzenia dalszego bytu reprezentowanej przez nią spółki. Ryzyko wyboru rozwiązań, które mogą być kwestionowane w przyszłości, zwiększają m.in. konieczność natychmiastowego działania, trudności w przewidzeniu skali i okresu trwania epidemii oraz brak doświadczenia w zarządzaniu spółką w czasach kryzysu o takim zasięgu i charakterze.
Nie ulega wątpliwości, że kroki podejmowane w celu przeciwdziałania kolejnym przypadkom zakażenia COVID-19 mają negatywny wpływ na obrót gospodarczy, a w konsekwencji – na sytuację finansową wielu przedsiębiorców. Prognozuje się, że nadchodzący kryzys gospodarczy będzie nieporównywalnie głębszy od tego wywołanego krachem finansowym w 2008 r. Polskich przedsiębiorców czeka więc poważny sprawdzian. W tym szczególnym okresie niezwykle trudne zadanie spoczywa na kadrze menedżerskiej, która niejednokrotnie będzie zmuszona do podejmowania decyzji istotnych z punktu widzenia dalszego bytu reprezentowanej przez nią spółki. Ryzyko wyboru rozwiązań, które mogą być kwestionowane w przyszłości, zwiększają m.in. konieczność natychmiastowego działania, trudności w przewidzeniu skali i okresu trwania epidemii oraz brak doświadczenia w zarządzaniu spółką w czasach kryzysu o takim zasięgu i charakterze.
Przestępstwo niegospodarności
Podjęte w imieniu spółki decyzje gospodarcze mogą w przyszłości podlegać ocenie przez pryzmat przepisów prawnokarnych, w tym w szczególności przepisu art. 296 kodeksu karnego, określającego przestępstwo niegospodarności, zwane również przestępstwem nadużycia zaufania. Organy ścigania wiedzę o tym przestępstwie czerpią najczęściej z zawiadomień składanych przez niezadowolonych wspólników bądź nowych członków zarządu, pragnących „posprzątać” po swoich poprzednikach.
Istota przestępstwa niegospodarności polega na wyrządzeniu bądź sprowadzeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia szkody majątkowej, w wysokości powyżej 200 tys. zł, przez osobę obowiązaną do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą danego podmiotu. Spowodowanie szkody w majątku pokrzywdzonego podmiotu bądź sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa jej wyrządzenia powinno stanowić konsekwencję nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków w związku z powierzonym tej osobie zarządem majątkiem lub działalnością gospodarczą. Okoliczności takie jak rozmiar wyrządzonej szkody, działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej czy postać winy (umyślna bądź nieumyślna) wpływają na ustawowy wymiar kary. W przypadku wyrządzenia szkody majątkowej w wysokości powyżej 1 mln zł górna granica ustawowego zagrożenia jest najwyższa i wynosi 10 lat pozbawienia wolności.
Wprowadzone w ramach tarczy kontratypy
Przepisy ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz ustawy ją nowelizującej z 31 marca 2020 r., tworzące tzw. pierwszą tarczę antykryzysową, zawierają szereg rozwiązań, które zgodnie z założeniem ustawodawcy mają złagodzić negatywne ekonomiczne skutki rozprzestrzeniania się koronawirusa. Ustawodawca, dostrzegając ryzyko odpowiedzialności karnej kadry zarządzającej związane z podejmowaniem w tym okresie ważnych decyzji, wprowadził w ramach tarczy pewne kontratypy, wyłączające w konkretnych przypadkach odpowiedzialność karną m.in. z tytułu przestępstwa określonego w art. 296 k.k. Przyjęte w tym zakresie rozwiązania dotyczą dwóch sfer – nabywania towarów i usług niezbędnych dla zwalczania COVID-19 oraz umów zawartych w trybie zamówień publicznych. Nie popełnia przestępstwa określonego m.in. w art. 296 k.k., kto w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, nabywając towary lub usługi niezbędne dla zwalczania tej choroby zakaźnej, narusza obowiązki służbowe lub obowiązujące w tym zakresie przepisy, jeżeli działa w interesie społecznym, zaś bez dopuszczenia się tych naruszeń nabycie tych towarów lub usług nie mogłoby zostać zrealizowane albo byłoby istotnie zagrożone (art. 10c ustawy z 2 marca). Przestępstwa niegospodarności nie popełnia również, kto nie ustala lub nie dochodzi od strony umowy w sprawie zamówienia publicznego należności powstałych w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy na skutek okoliczności związanych z wystąpieniem COVID-19 lub zmienia umowę w sposób uregulowany w ustawie (art. 15t ustawy z 2 marca).
Ustawa z 16 kwietnia 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 wprowadziła dodatkowe kontratypy wyłączające odpowiedzialność za przestępstwo niegospodarności, obejmujące zachowanie polegające na nieustaleniu bądź niedochodzeniu należności powstałych w związku z zawarciem umowy o wsparcie realizacji zadania publicznego, o powierzenie realizacji zadania publicznego lub zawartej w trybie określonym w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie przed ogłoszeniem stanu zagrożenia epidemicznego z powodu COVID-19, a także – w określonym ustawą zakresie – na realizowaniu w interesie publicznym obowiązków i zadań związanych ze zwalczaniem skutków COVID-19.
Nie wypowiadając się w tym miejscu na temat zasadności wprowadzenia do systemu prawnego nowych kontratypów, warto zaznaczyć, że zakres przyjętych rozwiązań jest bardzo wąski. Dotyczy on bowiem przede wszystkim podmiotów powiązanych z sektorem publicznym. W związku z tym nie wydaje się, aby w przyszłości rozwiązania te na wielką skalę chroniły kadrę zarządzającą przed odpowiedzialnością karną.
Standard w doktrynie i orzecznictwie
Czy to oznacza, że osoby podejmujące decyzje w imieniu spółki, w obawie przed odpowiedzialnością karną, powinny wstrzymać się od poszukiwania jakichkolwiek rozwiązań, mających na celu złagodzenie skutków kryzysu? Przede wszystkim należy pamiętać, że przestępstwo niegospodarności może zostać również popełnione przez zaniechanie, czyli w tym przypadku przez brak podjęcia kroków w celu dostosowania działalności spółki do aktualnej sytuacji gospodarczej. Ponadto wydaje się, że wprowadzanie swoistych kontratypów w celu ochrony kadry zarządzającej przed odpowiedzialnością z tytułu art. 296 k.k., w związku z podejmowaniem trudnych decyzji w dobie koronawirusa, nie jest konieczne. Przydatny w tym zakresie powinien być dotychczasowy dorobek orzecznictwa i doktryny, dotyczący sposobu ustalania standardu dobrego menedżera i powiązanego z nim zakresu dozwolonego ryzyka gospodarczego.
Odpowiedzialność karna za przestępstwo niegospodarności może się opierać wyłącznie na stwierdzeniu, że w konkretnych okolicznościach faktycznych doszło do nadużycia lub niedopełnienia ściśle określonych obowiązków, które powinny zostać ustalone przez organ prowadzący postępowanie. W tym zakresie organy postępowania karnego powinny odwołać się do wyróżnianego w doktrynie i orzecznictwie standardu dobrego menedżera, do którego ustalenia niezbędne jest uwzględnienie m.in. specyfiki warunków obrotu gospodarczego w realiach konkretnego stanu faktycznego. W okresie kryzysu gospodarczego dbałość o sprawy spółki może np. wymagać niedochodzenia należności z tytułu kary umownej od kontrahenta pozostającego w stałych stosunkach gospodarczych, jeżeli jej zapłata mogłaby doprowadzić do upadłości kontrahenta i tym samym spowodować trudności w funkcjonowaniu reprezentowanej spółki. Każda tego typu decyzja powinna być jednak starannie przemyślana i – jeżeli to możliwe – poparta odpowiednimi analizami, w celu udokumentowania odpowiedniego poziomu staranności i pozostawania w granicach dozwolonego ryzyka gospodarczego. Jak wskazuje się w doktrynie i w orzecznictwie, do pewnych przypadków zastosowanie mogą znaleźć ponadto przepisy statuujące kontratyp stanu wyższej konieczności – w szczególności, gdy ta sama osoba zobowiązana jest do zajmowania się sprawami majątkowymi dwóch podmiotów, których interesy pozostają w sprzeczności.
Sam fakt uwzględnienia w ramach tarczy antykryzysowej przepisów wyłączających odpowiedzialność za przestępstwo niegospodarności potwierdza, że decyzje gospodarcze podejmowane w dobie koronawirusa mogą w przyszłości podlegać ocenie prawnokarnej. Na tle dotychczasowego dorobku doktryny i orzecznictwa rozszerzanie listy kontratypów nie jest jednak konieczne. Podjęcie decyzji starannie przemyślanej, adekwatnej do aktualnej sytuacji gospodarczej, powinno bowiem uchronić osoby decydujące o przyjętym rozwiązaniu przed odpowiedzialnością karną.
Nowe rozwiązania dotyczą przede wszystkim podmiotów powiązanych z sektorem publicznym
