Już 7 listopada br. wejdzie w życie nowelizacja k.p.c., która przywróci odrębne postępowanie gospodarcze. A wraz z nim m.in. prekluzję dowodową. Obie strony zobowiązane będą do powołania wszystkich twierdzeń i dowodów już w pierwszym piśmie procesowym.
Nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego z 4 lipca 2019 r. (Dz.U. poz. 1469) przywraca postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych mające co do zasady zastosowanie w procesach w tych sprawach, które ustawa definiuje jako gospodarcze (art. 4581 i art. 4582 k.p.c.). Przypomnijmy, że stare postępowanie gospodarcze ulegało likwidacji w maju 2012 r., a jako przyczynę wskazywano z jednej strony wprowadzenie usprawnień procesowych dotyczących wszystkich spraw. Z drugiej strony, ówczesna nowelizacja zmierzała do odformalizowania i uproszczenia procedury.
Nowela, która wchodzi w życie 7 listopada 2019 r., podnosi poprzeczkę wymaganiom proceduralnym w sprawach gospodarczych. Ustawodawca daje w ten sposób priorytet zasadom szybkości postępowania i koncentracji materiału dowodowego (art. 4588 par. 4 k.p.c.). Realizacji tych zasad ma służyć m.in. przywrócenie surowych reguł prekluzji dowodowej. Narzuca ona stronom termin do przedstawienia wszystkich twierdzeń i dowodów w ustawowych terminach pod rygorem utraty prawa powoływania się na nie na dalszym etapie sporu. System prekluzji uzupełnia jednak element dyskrecjonalnej władzy sędziego, zdolnego modyfikować jej rygory stosownie do okoliczności sprawy.
W pozwie lub w odpowiedzi na niego
Prekluzję w sprawach gospodarczych reguluje przede wszystkim art. 4585 par. 1 k.p.c., zobowiązując obie strony procesu do terminowego powołania wszystkich twierdzeń i dowodów. Powód winien uczynić to w pozwie, a pozwany w odpowiedzi na pozew. Ustawodawca w sprawach gospodarczych jest zatem bardziej wymagający niż w zwykłym postępowaniu, gdzie dowody będzie można przedstawiać co do zasady aż do chwili zatwierdzenia planu rozprawy (art. 20512 par. 1 k.p.c.) albo upływu terminu, jaki przewodniczący wyznaczy wcześniej stronom, zobowiązując je do podania wszelkich twierdzeń i dowodów w ramach zarządzonej wymiany pism przygotowawczych (art. 2053 par. 2 i 3 k.p.c.).
Art. 4585 kodeksu postępowania cywilnego
§ 1. Powód jest obowiązany powołać wszystkie twierdzenia i dowody w pozwie, a pozwany – w odpowiedzi na pozew.
§ 2. Doręczając pouczenia, o których mowa w art. 4584 § 1, przewodniczący wzywa stronę, by w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż tydzień, powołała wszystkie twierdzenia i dowody.
§ 3. Stosownie do okoliczności sprawy przewodniczący może określić inny termin do powołania przez stronę twierdzeń i dowodów.
§ 4. Twierdzenia i dowody powołane z naruszeniem § 1–3 podlegają pominięciu, chyba że strona uprawdopodobni, że ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później. W takim przypadku dalsze twierdzenia i dowody na ich poparcie powinny być powołane w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym ich powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania.
Powyższy termin w postępowaniach gospodarczych ma charakter ustawowy i nie będzie podlegać przedłużeniu. Ponieważ jednak ustawa wiąże go z określoną czynnością procesową – wniesieniem pierwszego pisma w sprawie – pozwany będzie mógł zapobiec prekluzji pośrednio, wnosząc o przedłużenie terminu na wniesienie odpowiedzi na pozew i wykazując ważną przyczynę wniosku (art. 166 w zw. z art. 2051 par. 1 w zw. z art. 13 par. 2 k.p.c.). Omawiana norma, ograniczająca swobodę dowodową stron, odnosi się jednak tylko do uczestników procesu zastępowanych przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego czy Prokuratorię Generalną RP. Taki wniosek wynika z art. 4585 par. 2 k.p.c., który określa odmiennie rygory dowodowe dla strony działającej bez pomocy profesjonalisty. [Przykład 1]
Strona bez profesjonalisty będzie pouczona
Zgodnie z art. 4584 par. 1 k.p.c. stronę działającą bez profesjonalnego zastępstwa przewodniczący ma obowiązek pouczyć o wskazanych w tym przepisie regułach postępowania gospodarczego, w tym o prekluzji i jej skutkach – określonych w art. 4585 par. 1 i 4 k.p.c. Pouczenia doręcza się niezwłocznie po wniesieniu przez stronę pierwszego pisma w sprawie albo po usunięciu braków formalnych takiego pisma (art. 4584 par. 2 k.p.c.). Natomiast wobec stron działających w procesie bez profesjonalnego zastępstwa obowiązek powołania wszystkich twierdzeń i dowodów powstaje dopiero z chwilą doręczenia wezwania przewodniczącego towarzyszącego pouczeniom, o których mowa powyżej. Termin wykonania tego obowiązku określa przewodniczący stosownie do okoliczności sprawy – przy czym nie może być on krótszy niż tydzień (art. 4584 par. 3 w zw. z art. 4584 par. 2 k.p.c.). Wydaje się, że tak wyznaczony termin będzie mógł jednak podlegać przedłużeniu z ważnej przyczyny – na umotywowany wniosek strony (art. 166 k.p.c.). [Przykład 2]
W stosunku do nieprofesjonalistów dyskrecjonalna władza sędziego – i będąca jej konsekwencją swoboda zarządzania przebiegiem postępowania dowodowego – jest zatem większa niż w wobec stron, za które działa profesjonalny przedstawiciel. W tej sytuacji prawdopodobny wydaje się powrót dość powszechnej praktyki (stosowanej pod rządami starego prawa gospodarczego), a polegającej na wnoszeniu pierwszego pisma samodzielnie przez stronę – także wtedy, gdy przygotował je profesjonalista. Niezależnie bowiem od tego, jak oceniać takie podejście z perspektywy „sądowego dobrego obyczaju”, takie rozwiązanie pozwala na uniknięcie surowych rygorów prekluzji, a zarazem nie pozbawia pełnomocnika możliwości działania w sprawie na jej dalszym etapie.
Lepiej więcej niż mniej
Artykuł 4584 k.p.c. ma przy tym pierwszeństwo – jako przepis szczególny – przed ogólną regułą procesową, przewidującą prekluzję twierdzeń i dowodów niezgłoszonych przez stronę w piśmie przygotowawczym zgodnie ze zobowiązaniem sądu (po nowelizacji: art. 2053 par. 1 k.p.c.).
Prekluzja obejmuje wszystkie twierdzenia i dowody, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Dotyczy to również oświadczeń procesowych o charakterze ewentualnym, złożonych przez stronę jedynie na wypadek, gdyby twierdzenia zaprezentowane w pierwszej kolejności okazały się nieskuteczne lub nie zostały uwzględnione przez sąd. Taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 24 lutego 2006 r., sygn. akt II CSK 143/05, który, jak się zdaje, odzyskuje aktualność wobec nowelizacji k.p.c. [Przykład 3]
Konsekwencje spóźnienia
Obowiązek terminowego powołania wszystkich twierdzeń i dowodów wynika z art. 4584 par. 1 k.p.c. (w przypadku stron zastępowanych przez profesjonalistów) lub też z par. 2 i 3 tego artykułu (w przypadku nieprofesjonalistów). Z kolei art. 4584 par. 4 k.p.c. określa sankcję procesową na wypadek niewykonania tego obowiązku. Konsekwencją powołania spóźnionych twierdzeń lub dowodów jest obowiązek ich pominięcia przez sąd, co jest procesowo równoważne niezgłoszeniu pominiętych twierdzeń lub dowodów w ogóle.
Decyzja sądu o pominięciu spóźnionych (sprekludowanych) wniosków oznacza, że strona definitywnie traci prawo powoływania się na nie na późniejszym etapie procesu. Skutki obejmują przy tym zarówno spóźnione nowe twierdzenia i dowody zaproponowane na ich poparcie, jak też spóźnione nowe dowody służące wykazaniu wcześniejszych, zgłoszonych prawidłowo twierdzeń (por. powołany wyżej wyrok SN w sprawie o sygn. akt II CSK 143/05).
Będzie wyjątek
Surowe skutki prekluzji złagodzi art. 4584 par. 4 k.p.c. Umożliwia on sądowi rozpoznanie spóźnionych twierdzeń o faktach lub wniosków dowodowych, o ile zgłaszająca je strona uprawdopodobni, że nie mogła przedstawić ich wcześniej, albo potrzeba ich przedstawienia powstała później. W takim wypadku dodatkowe twierdzenia i dowody należy zgłosić w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym ich powołanie stało się możliwe lub wynikła potrzeba ich powołania.
Odstąpienie od skutków prekluzji zależy zatem do oceny sądu, dokonywanej swobodnie, lecz nie dowolnie, bo w ramach kryteriów zakreślonych przez k.p.c., w tym z uwzględnieniem właściwego standardu dowodu. Przepis wymaga bowiem jedynie uprawdopodobnienia – a nie udowodnienia – okoliczności, dla których strona nie zgłosiła terminowo swoich twierdzeń lub wniosków. [Przykład 4]
Nieważność czynności
W tym kontekście warto rozważyć, czy prekluzja w sprawach gospodarczych dotyczy spóźnionych twierdzeń o nieważności czynności prawnej (art. 58 par. 1 k.c. : „czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna”), którą sąd bierze pod uwagę z urzędu na każdym etapie sprawy – niezależnie od inicjatywy stron. Dotyczy to przede wszystkim spraw, w których powód dochodzi zapłaty lub innych roszczeń wynikających z umowy, która nie spełnia wymogów prawa. W praktyce najczęściej chodzi o sytuacje, w których strony nie zachowały wymaganej formy szczególnej (np. aktu notarialnego), ewentualnie umowę zawarł nieuprawniony do tego organ albo pominięto ustawowe prawo pierwokupu.
Należy przyjąć, że sąd ma obowiązek zwrócić uwagę na nieważność czynności prawnej zawsze wtedy, gdy jest to możliwe w stanie faktycznym ustalonym zgodnie z regułami procesowymi, w tym w zakresie prekluzji (por. uchwała SN z 17 czerwca 2005 r., sygn. akt III CZP 26/05 i wyrok SN z 3 listopada 2010 r., sygn. akt V CSK 142/10).
Nie jest przy tym wykluczone, o ile nie sprzeciwia się temu umowa dowodowa stron (art. 4589 par. 6 k.p.c.), dopuszczenie przez sąd z urzędu (art. 232 zd. drugie k.p.c.) dowodu, którego z uwagi na prekluzję strona powołać nie mogła (por. wyrok SN z 22 lutego 2006 r., sygn. akt III CK 341/05). Chociaż proces cywilny jest kontradyktoryjny, a sąd – zwłaszcza w sprawach gospodarczych – nie powinien wyręczać stron w inicjatywie dowodowej, wciąż obowiązuje go zasada prawdy materialnej. Dlatego należy dopuścić możliwość działania przez sąd z urzędu w tych wyjątkowych sytuacjach, gdy formalizm procesowy skutkowałby dokonaniem ustaleń faktycznych oczywiście nieprawdziwych, prowadzących do rozstrzygnięć niezgodnych z poczuciem sprawiedliwości. ©℗
przykład 1
Profesjonalista dowody przedstawi w odpowiedzi na pozew
Pozwany zastępowany przez adwokata w odpowiedzi na pozew zakwestionował wysokość szkody żądanej przez powoda w oparciu o dokumenty i opinię prywatną. Nie powołał jednak dowodów świadczących, że kalkulacja szkody przedstawiona przez powoda była nieprawidłowa. W kolejnym piśmie pozwany przedstawił zleconą przez siebie opinię, z której wynikało, że wyliczenia powoda były błędne. Sąd opinię tę powinien pominąć jako spóźnioną.
przykład 2
Nieprofesjonalista będzie miał więcej czasu
Pozwany wniósł osobiście odpowiedź na pozew. Zakwestionował wysokość szkody powoda, lecz nie powołał dowodów na poparcie tego twierdzenia. Po wniesieniu odpowiedzi do sądu przewodniczący pouczył pozwanego o prekluzji i zakreślił mu termin do przedstawienia wszystkich twierdzeń i dowodów. Pozwany przed upływem terminu przedstawił zleconą przez siebie opinię kwestionującą wyliczenia powoda. Dowód ten sąd winien dopuścić jako powołany prawidłowo.
przykład 3
Warto przewidzieć, co zrobi druga strona
Powód wniósł o wydanie przez pozwanego maszyn, które ten zobowiązał się wytworzyć, ewentualnie o odszkodowanie za niewykonanie umowy. W pozwie przedstawił kontrakt i dowód zapłaty ceny. Pozwany odpowiedział, że maszyn nigdy nie zbudował, a ich wydanie jest niemożliwe. Sąd może oddalić roszczenie powoda o odszkodowanie jako nieudowodnione. Winien był on bowiem wykazać szkodę od razu w pozwie, mimo że w pierwszym rzędzie domagał się, aby pozwany wykonał umowę.
przykład 4
Nowe dowody w dwa tygodnie od wiadomości
Powód wniósł przeciw pozwanemu o zapłatę za towar dostarczony do jego hurtowni. W odpowiedzi pozwany zarzucił, że towar był niższej jakości niż uzgodniona. Powód dotarł jednak do korespondencji pozwanego z jego klientami, których pozwany zapewniał o wysokiej jakości odsprzedawanych produktów powoda. Powód będzie mógł skutecznie przedstawić jako dowód w sprawie wiadomości pozwanego, o ile zrobi to w ciągu dwóch tygodni od dnia, kiedy mógł się z nimi zapoznać i wyjaśni okoliczności, w jakich dotarł do nowych dowodów.
