Zasada proporcjonalności praw i wkładu jest jedną z kluczowych obowiązujących w spółce z o.o. i spółce akcyjnej. Takie są prawa wspólnika w spółce kapitałowej, jakie są jego wkłady do spółki.

ANDRZEJ SZUMAŃSKI

profesor zwyczajny Uniwersytet Jagielloński, adwokat

Zakres praw wspólnika lub akcjonariusza, np. prawa głosu lub prawa do dywidendy, mierzy się wielkością wkładu wspólnika do spółki. Pozostaje to w ścisłym związku z zasadą równouprawnienia wspólników (akcjonariuszy) wyrażoną w art. 20 k.s.h. Przepis stanowi, że wspólnicy spółki kapitałowej mają takie same prawa w spółce, w takich samych okolicznościach. Z tej zasady wynika teza, że tym większy zakres praw będzie posiadał wspólnik w spółce, im większe będą jego wkłady do spółki. Od wspomnianych zasad istnieją wyjątki. Z jednej strony są to przywileje, np. przywileje głosowe czy dywidendowe, zaś z drugiej strony uszczuplenia prawa wspólnika, które w spółkach kapitałowych polegają przede wszystkim na ograniczeniu prawa głosu. Uszczuplenie prawa głosu, podobnie jak przywileje głosowe, odgrywa często rolę wyrażania od strony prawnej konsensusu biznesowego wspólników, który – na pierwszy rzut oka – jest ewidentnie sprzeczny z zasadą proporcjonalności praw i wkładu. Jest on jednak akceptowany przez strony umowy spółki, w myśl zasady volenti not fit iniuria (chcący nie czynią niesprawiedliwości). Chodzi tu o przypadki, gdy pewien rodzaj wkładów ma większe znaczenie od innego, niż to wynika z obiektywnej wyceny (np. cash w stosunku do nieruchomości), albo gdy spółka chce pozyskać określonego wspólnika ze względu na jego know-how (którego nie da się wycenić), zaś wspólnik ten wnosząc wkłady o mniejszej wartości żąda dla siebie znacznie wyższej pozycji w spółce niż wynika z wartości jego wkładów. Wówczas jednemu wspólnikowi należy zabrać część przysługujących mu głosów, a drugiemu dodać głosy, aby osiągnąć w ten sposób uzgodniony pułap głosów, np. 51 proc. na 49 proc., mimo że wkłady tych osób występują w odwrotnej proporcji, np. 30 proc. do 50 proc. kapitału zakładowego. Regulacje kodeksu spółek handlowych o uszczupleniu prawa głosu wspólników czy akcjonariuszy regulują: art. 242 par. 1 zd. 2 k.s.h., (spółka z o.o.) i art. 411 par. 3 i 4 k.s.h. (spółka akcyjna). Regulacje te obejmują także przyznanie wspólnikom (akcjonariuszom) prawa do jednego głosu na każdy udział w spółce z o.o. o równej wartości nominalnej (art. 242 par. 1 k.s.h.), czy na każdą akcje (art. 411 par. 1 k.s.h.). W przypadku spółki z o.o. jest to regulacja względnie wiążąca, zaś w spółce akcyjnej bezwzględnie wiążąca. Oznacza to, że nie może istnieć akcja pozbawiona prawa głosu, chyba że mamy do czynienia ze szczególną instytucją prawną, jaką jest akcja niema, której stosowanie wiąże się ze spełnieniem określonych wymogów prawnych (art. 353 par. 3-5 k.s.h.). W spółce akcyjnej ograniczenie to może nastąpić wyłącznie w statucie i dotyczyć akcjonariuszy posiadających większe pakiety akcji, tzn. dysponujących powyżej jednej piątej ogółu głosów w spółce (art. 411 par. 3 zd. 1 k.s.h.). W celu ochrony drobnych akcjonariuszy przepis art. 411 par. 4 k.s.h. (dodany nowelizacją z 3 czerwca 2005 r.) przewiduje doliczanie do powyższego pułapu jednej piątej ogółu głosu, także głosów należących w danej spółce do akcjonariuszy, pomiędzy którymi istnieje stosunek dominacji i zależności. Statut powinien także ustanowić zasady redukcji głosów, że np. akcjonariusz większościowy spełniający powyższe kryterium (sam bądź razem ze spółką zależną lub dominującą) posiada jeden głos na dziesięć akcji, co oznacza dziesięciokrotną redukcję prawa głosu. Możliwe są także rozwiązania, że do pewnego pułapu, np. do 100 akcji w rękach wspomnianego akcjonariusza każda akcja daje jeden głos, zaś od nadwyżki są przewidziane redukcje, np. podział liczby głosów przez dwa lub trzy itd. Wynika to z art. 411 par. 3 zd. 2 k.s.h. (wprowadzonego również ww. nowelą), że ograniczenie prawa głosu może dotyczyć wyłącznie wykonywania prawa głosu z akcji przekraczających limit głosów określony w statucie. Znacznie większa swoboda ograniczenia prawa głosu występuje w spółce z o.o., bo nie wiąże się redukcji ze wspólnikami większościowymi (art. 242 par. 1 k.s.h.).